Vai trò của hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục: Bài 1: Kiểm tra chuyên ngành giữ vai trò then chốt trong quản lý giáo dục

TS. Triệu Thi Thu, Trường Cán bộ Thanh tra (Thanh tra Chính phủ). Ảnh: T.T

Thông qua hoạt động kiểm tra, cơ quan quản lý có thể phát hiện, ngăn ngừa và xử lý vi phạm, đồng thời cung cấp thông tin thực tiễn phục vụ cho việc hoạch định chính sách, điều chỉnh cơ chế quản lý.

Kiểm tra chuyên ngành còn giúp nâng cao trách nhiệm giải trình của người đứng đầu cơ sở giáo dục, thúc đẩy sự minh bạch và hiệu quả trong quản trị nhà trường.

Đặc biệt, dưới góc nhìn quản lý giáo dục, hoạt động kiểm tra không chỉ mang tính giám sát mà còn có chức năng hỗ trợ, tư vấn và định hướng phát triển, qua đó góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, bảo vệ quyền lợi người học và thúc đẩy sự phát triển bền vững của hệ thống giáo dục quốc dân.

Nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước đối với các cơ sở giáo dục

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo ở Việt Nam, yêu cầu nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý Nhà nước đối với các cơ sở giáo dục ngày càng trở nên cấp thiết.

Quá trình hội nhập quốc tế, phát triển kinh tế tri thức và chuyển đổi số đã đặt ra nhiều thách thức đối với ngành giáo dục, trong đó có vấn đề bảo đảm chất lượng, duy trì kỷ cương, phòng ngừa và xử lý vi phạm.

Để đạt được mục tiêu của quản lý giáo dục, các công cụ quản lý truyền thống như lập kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo cần phải được kết hợp chặt chẽ với chức năng kiểm tra và giám sát chuyên ngành.

Kiểm tra chuyên ngành trong giáo dục không chỉ là hoạt động kiểm tra, giám sát thông thường mà còn là công cụ quản lý đặc thù có cơ sở pháp lý rõ ràng, được tiến hành bởi các cơ quan nhà nước có thẩm quyền nhằm đánh giá mức độ tuân thủ pháp luật, chính sách, chuẩn mực chuyên môn của các cơ sở giáo dục.

Đây là hoạt động mang tính chất bắt buộc, đảm bảo cho toàn bộ hệ thống giáo dục vận hành đúng mục tiêu định hướng, đúng quy định đồng thời tạo điều kiện để phát hiện, uốn nắn và xử lý kịp thời các sai phạm, thiếu sót.

Trong những năm gần đây, Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm đến việc đổi mới công tác kiểm tra, thanh tra trong giáo dục. Luật Thanh tra năm 2025 đã có nhiều quy định mới, tạo cơ sở cho việc phân định rõ ràng giữa hoạt động thanh tra, kiểm toán, giám sát và kiểm tra chuyên ngành.

Đặc biệt, việc Chính phủ ban hành Nghị định số 216/2025/NĐ-CP và Nghị định số 217/2025/NĐ-CP đã tạo ra hành lang pháp lý quan trọng, góp phần chuẩn hóa hoạt động kiểm tra chuyên ngành, đặc biệt đối với chuyên ngành quản lý giáo dục, hướng tới giảm chồng chéo, tăng hiệu quả, minh bạch và phù hợp với chuẩn mực quản lý tại các cơ sở giáo dục hiện nay.

Thực tiễn triển khai kiểm tra chuyên ngành trong lĩnh vực giáo dục những năm qua đã mang lại nhiều kết quả tích cực, góp phần hạn chế tình trạng gian lận trong thi cử, nâng cao tính minh bạch trong quản lý tài chính, đảm bảo chất lượng cấp phát văn bằng, chứng chỉ.

Tuy nhiên, hoạt động này cũng bộc lộ nhiều hạn chế: vẫn còn tình trạng chồng chéo, trùng lặp giữa các đoàn kiểm tra; năng lực của đội ngũ cán bộ kiểm tra chưa đồng đều; nhận thức của một số cơ sở giáo dục về mục đích, ý nghĩa của kiểm tra còn hạn chế, dẫn đến tâm lý đối phó.

 Những bất cập này đặt ra yêu cầu cần tiếp tục nghiên cứu, đánh giá và xác định rõ vai trò của hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác này.

Do vậy, nghiên cứu tập trung phân tích một cách có hệ thống cơ sở lý luận, chỉ ra những thách thức trong thực tiễn nhằm làm rõ vai trò của hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục.

Từ đó nhận diện rõ những đóng góp cũng như hạn chế của hoạt động kiểm tra chuyên ngành, đồng thời đề xuất những định hướng đổi mới nhằm phát huy tối đa vai trò của kiểm tra chuyên ngành trong việc bảo đảm chất lượng và phát triển hệ thống giáo dục ở nước ta trong giai đoạn mới.

 Tạo động lực nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động tại các cơ sở giáo dục

Trong khoa học quản lý, quản lý được hiểu là quá trình tác động có tổ chức, có định hướng của chủ thể quản lý lên đối tượng quản lý nhằm đạt được mục tiêu đề ra.

Theo nhiều học giả (Fayol, Taylor, Gulick…), quản lý bao gồm các chức năng cơ bản: kế hoạch hóa, tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra. Các chức năng này có mối quan hệ mật thiết, bổ sung và tác động qua lại lẫn nhau, tạo thành chu trình quản lý khép kín.

Trong đó, chức năng kiểm tra được xem là khâu cuối cùng nhưng không phải là kết thúc, mà là điểm nối để quay lại điều chỉnh toàn bộ quá trình quản lý. Kiểm tra giúp chủ thể quản lý đo lường, so sánh kết quả hoạt động với mục tiêu, tiêu chuẩn, tiêu chí đã đặt ra, từ đó phát hiện sai lệch, tìm nguyên nhân và gắn trách nhiệm có căn cứ thuyết phục.

Hoạt động kiểm tra còn cung cấp thông tin phản hồi, làm căn cứ cho việc điều chỉnh kế hoạch, bổ sung giải pháp, tổ chức lại hoạt động và đưa ra quyết định quản lý kịp thời. Các nhà quản lý giáo dục nhấn mạnh rằng, chức năng kiểm tra không chỉ dừng lại ở việc phát hiện và xử lý vi phạm mà còn mang tính phòng ngừa, định hướng và hỗ trợ. Kiểm tra hiệu quả sẽ giúp giảm thiểu sai sót, nâng cao trách nhiệm giải trình đồng thời tạo động lực nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động tại các cơ sở giáo dục.

Trong quản lý giáo dục, chức năng kiểm tra giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Nó không chỉ nhằm giám sát việc tuân thủ pháp luật, quy chế và chuẩn mực chuyên môn của cơ sở giáo dục mà còn góp phần đảm bảo sự công bằng, minh bạch, nâng cao chất lượng dạy và học.

Kiểm tra chuyên ngành, với tư cách là một hình thức kiểm tra mang tính quyền lực nhà nước, chính là sự hiện thực hóa chức năng kiểm tra trong lý thuyết quản lý đồng thời gắn liền với đặc thù của lĩnh vực giáo dục.

Hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong giáo dục ở Việt Nam được thực hiện trên cơ sở hệ thống các văn bản pháp luật khá chặt chẽ, tạo hành lang pháp lý cho việc tổ chức và triển khai về cơ bản là thuận lợi, cụ thể phải kể đến: Hiến pháp năm 2013, khẳng định vai trò của Nhà nước trong phát triển giáo dục đồng thời đặt nền tảng pháp lý cho việc bảo đảm kỷ cương, trật tự trong quản lý giáo dục.

 Luật Giáo dục 2019 cũng quy định trách nhiệm quản lý nhà nước toàn diện về giáo dục, trong đó bao gồm hoạt động thanh tra, kiểm tra. Luật Thanh tra năm 2025 có phân biệt rõ hoạt động thanh tra, kiểm toán, giám sát và kiểm tra chuyên ngành, qua đó xác lập vị trí pháp lý cho kiểm tra chuyên ngành như một công cụ giám sát chuyên biệt.

Nghị định số 216/2025/NĐ-CP và đặc biệt lần đầu tiên có một Nghị định về kiểm tra chuyên ngành đó là Nghị định số 217/2025/NĐ-CP, quy định trực tiếp về tổ chức, thẩm quyền, quy trình, nội dung và phương thức kiểm tra chuyên ngành, hướng tới hạn chế sự chồng chéo, tăng cường minh bạch và nâng cao hiệu quả công tác kiểm tra chuyên ngành.

Các thông tư, quyết định, văn bản hướng dẫn của Bộ Giáo dục và Đào tạo, Thanh tra Chính phủ và các cơ quan quản lý liên quan sẽ tiếp tục cụ thể hóa quy định của pháp luật nhằm bảo đảm tính khả thi trong thực tiễn.

Như vậy, khung pháp lý đã và đang dần được hoàn thiện, tạo cơ sở để hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục được tiến hành thống nhất, đồng bộ, công khai và minh bạch.

Tuân theo pháp luật, khách quan, kịp thời, chính xác

Hiện nay, nguyên tắc hoạt động kiểm tra chuyên ngành được Chính phủ quy định tại Điều 4 của Nghị định số 217/2025/NĐ-CP, như: Tuân theo pháp luật, khách quan, kịp thời, chính xác; bảo đảm không chồng chéo, trùng lặp với hoạt động thanh tra, hoạt động kiểm toán nhà nước của cơ quan có thẩm quyền; không chồng chéo, trùng lặp với hoạt động kiểm tra chuyên ngành của cơ quan có thẩm quyền kiểm tra chuyên ngành khác.

Bảo đảm sự phối hợp với các cơ quan liên quan; không gây cản trở, ảnh hưởng đến hoạt động bình thường của đối tượng kiểm tra chuyên ngành; thẩm quyền kiểm tra được xác định trên cơ sở nguyên tắc của hoạt động quản lý nhà nước theo ngành, lĩnh vực và theo địa bàn, lãnh thổ.

Ưu tiên việc tiến hành kiểm tra trực tuyến, từ xa dựa trên dữ liệu điện tử; miễn kiểm tra thực tế đối với doanh nghiệp, hộ kinh doanh, cá nhân kinh doanh tuân thủ tốt quy định của pháp luật”.

Như vậy, Nghị định số 217/2025/NĐ-CP đã cụ thể hóa những nguyên tắc hoạt động kiểm tra chuyên ngành phù với các quy định của Hiến pháp, các quy định của luật chuyên ngành trong các lĩnh vực quản lý nhà nước.

Để bảo đảm hiệu quả quản lý, với những nét đặc thù về ngành thì hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong giáo dục cần tuân thủ các nguyên tắc cơ bản.

Trong đó gồm nguyên tắc tuân thủ pháp luật nghĩa là mọi hoạt động kiểm tra phải căn cứ vào quy định pháp luật, không tùy tiện, không vượt quá thẩm quyền.

Nguyên tắc khách quan, công bằng, công khai, minh bạch đó là việc kiểm tra phải dựa trên chứng cứ khách quan, liên quan và hợp pháp. Đúng quy chuẩn chuyên môn và đánh giá trung thực, khách quan.

Nguyên tắc kịp thời, chính xác nghĩa là kiểm tra phải được tiến hành đúng thời điểm, đúng trọng tâm, trọng điểm, phát hiện và xử lý vi phạm sớm nhằm ngăn ngừa vi phạm tránh để lại hậu quả không đáng có.

Nguyên tắc kết hợp giám sát – hỗ trợ – tư vấn, nghĩa là không chỉ dừng lại ở xử lý sai phạm, kiểm tra còn có vai trò hướng dẫn, tư vấn để cơ sở giáo dục phát triển bền vững.

Nguyên tắc không chồng chéo, trùng lặp, nghĩa là các cơ quan quản lý cần phối hợp để tránh nhiều đoàn kiểm tra cùng một nội dung, thậm chí cùng một thời điểm…, gây áp lực và phiền hà cho cơ sở giáo dục.

Nguyên tắc trách nhiệm giải trình nghĩa là chủ thể kiểm tra và cơ sở giáo dục đều phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về kết quả kiểm tra, tạo ra tính ràng buộc và minh bạch.

Việc tuân thủ khung pháp lý và các nguyên tắc kiểm tra không chỉ giúp nâng cao hiệu lực, hiệu quả của kiểm tra chuyên ngành, mà còn bảo đảm hoạt động kiểm tra thực sự trở thành công cụ quản lý giáo dục hiện đại, phục vụ mục tiêu phát triển bền vững của hệ thống giáo dục quốc dân.

Xây dựng một hệ thống giáo dục vận hành hiệu quả, minh bạch, công bằng

Trong khoa học quản lý, hoạt động kiểm tra chuyên ngành có thể được xem xét từ nhiều góc độ như: quản lý Nhà nước, quản lý công, quản lý theo ngành, lĩnh vực.

Tuy nhiên, khi đặt trong phạm vi quản lý giáo dục, việc tiếp cận từ quản lý giáo dục có ý nghĩa đặc biệt bởi giáo dục là một lĩnh vực xã hội vừa mang tính công ích, vừa chịu sự điều chỉnh chặt chẽ của pháp luật và chuẩn mực chuyên môn.

Quản lý giáo dục là quá trình tác động có mục đích, có tổ chức của chủ thể quản lý (Nhà nước, cơ quan quản lý, nhà trường) lên toàn bộ hoạt động giáo dục nhằm đạt mục tiêu phát triển con người và xã hội.

So với các lĩnh vực khác, giáo dục vừa là quyền cơ bản của công dân vừa là trách nhiệm của Nhà nước, do đó hoạt động kiểm tra trong chuyên ngành quản lý giáo dục không chỉ mang tính giám sát quyền lực mà còn gắn liền với trách nhiệm xã hội, đảm bảo quyền lợi người học, nâng cao chất lượng đào tạo và phát triển nguồn nhân lực.

Tiếp cận từ quản lý giáo dục cho thấy, kiểm tra chuyên ngành không đơn thuần nhằm phát hiện và xử lý sai phạm, mà còn mang các đặc trưng sau: Gắn với mục tiêu giáo dục, hoạt động kiểm tra còn hướng đến đảm bảo chất lượng đào tạo, duy trì kỷ cương và bảo vệ lợi ích của người học.

Hỗ trợ quản trị nhà trường bằng việc thông qua kiểm tra, các cơ sở giáo dục có cơ hội tự đánh giá, tự hoàn thiện cơ chế vận hành, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý nội bộ. Tạo động lực đổi mới, rõ ràng hoạt động kiểm tra chuyên ngành nếu được thực hiện công bằng, khách quan thì sẽ khuyến khích sự minh bạch, thúc đẩy cải tiến phương pháp dạy học đồng thời quản trị hiệu quả chất lượng giáo dục.

Cuối cùng là liên thông với các chức năng quản lý bởi kết quả kiểm tra sẽ cung cấp thông tin phản hồi quan trọng cho việc lập kế hoạch, kế hoạch hóa, tổ chức thực hiện và chỉ đạo trong quản lý giáo dục, hình thành chu trình quản lý khép kín.

Tiếp cận kiểm tra chuyên ngành từ quản lý giáo dục sẽ làm rõ vai trò của kiểm tra không chỉ như một công cụ cưỡng chế pháp luật mà còn như một biện pháp quản lý mang tính định hướng, phòng ngừa và phát triển.

Điều này góp phần xây dựng một hệ thống giáo dục vận hành hiệu quả, minh bạch, công bằng đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế và đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay.

Bài 2: Đảm bảo sự tuân thủ kỷ cương để nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục