Xây dựng và hoàn thiện thể chế luôn được Đảng và Nhà nước Việt Nam xác định là nhiệm vụ trọng tâm, là một trong ba đột phá chiến lược được Đại hội Đảng toàn quốc lần thư XIII đề ra. Công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lợi ích nhóm, lợi ích cục bộ trong xây dựng pháp luật luôn được đề cao. Qua đó, công tác xây dựng pháp luật trong những năm qua ở Việt Nam được tăng cường và đạt được nhiều kết quả quan trọng, hệ thống pháp luật không ngừng được hoàn thiện, cơ bản bảo đảm thống nhất, khả thi, điều chỉnh hầu hết mọi lĩnh vực của đời sống xã hội; qua đó tạo lập môi trường pháp lý đầy đủ, an toàn, thuận lợi cho sự nghiệp phát triển kinh tế, xã hội.
Chính sách, pháp luật về kiểm soát quyền lực để phòng, chống tham nhũng, tiêu cực (PCTN, TC) trong công tác xây dựng pháp luật được hoàn thiện tương đối đầy đủ, đồng bộ từ khâu lập chương trình xây dựng văn bản quy phạm pháp luật (VBQPPL) đến thông qua VBQPPL với sự tham gia của rất nhiều các chủ thể khác nhau như kiểm soát quyền lực từ bên ngoài (lấy ý kiến của nhân dân, đối tượng chịu sự tác động của VBQPPL, giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên); kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền (hoạt động thẩm định, góp ý, thẩm tra, tiếp thu, chỉnh lý, thông qua VBQPPL); kiểm soát quyền lực giữa cấp trên với cấp dưới, kiểm tra, giám sát của Đảng với cơ quan, tổ chức, cá nhân trong xây dựng VBQPPL…
Tuy nhiên, qua tổng kết cho thấy, một số quy định của pháp luật còn bất cập, sơ hở, chồng chéo, chưa rõ ràng, tiềm ẩn nguy cơ lợi dụng để tham nhũng, tiêu cực; tính khả thi, tính dự báo chưa cao, chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn, ảnh hưởng đến tính ổn định của hệ thống pháp luật; các quy định nhằm kiểm soát quyền lực để PCTN, TC, lợi ích nhóm, cục bộ trong xây dựng pháp luật còn chưa đầy đủ, thiếu cụ thể, nằm rải rác ở nhiều văn bản khác nhau, quá trình thực hiện còn chưa nghiêm, ý thức, trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân có chức năng tham mưu, đề xuất trong xây dựng pháp luật chưa cao, cá biệt vẫn còn tồn tại tư duy nhiệm kỳ, cài cắm lợi ích cục bộ, tạo cơ chế “xin-cho” vào các dự án, dự thảo VBQPPL; một số quy định của pháp luật chưa theo kịp sự thay đổi thường xuyên của đời sống kinh tế – xã hội, nhưng quy trình sửa đổi, bổ sung còn rườm rà, tốn thời gian dẫn đến chưa kịp thời điểu chỉnh những phát sinh mới trong xã hội[1]…
Xuất phát từ những hạn chế, bất cập nêu trên, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Đảng ta đã đề ra 06 nhiệm vụ trọng tâm, 03 đột phá chiến lược, trong đó yêu cầu: “Tiếp tục đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống quan liêu, tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, “lợi ích nhóm”, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá” trong nội bộ” và “hoàn thiện đồng bộ hệ thống pháp luật nhằm phát huy mạnh mẽ dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân; đồng thời xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong sạch, vững mạnh; tăng cường kiểm tra, giám sát, kiểm soát quyền lực bằng hệ thống pháp luật”.
Bộ Chính trị cũng đã ban hành Kết luận số 21/KL-TW và Kế hoạch số 03-KH/TW về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Hội nghị trung ương 4, khóa XIII về đẩy mạnh xây dựng, chỉnh đốn đảng và hệ thống chính trị; kiên quyết ngăn chặn, đẩy lùi, xử lý nghiêm cán bộ, đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá”, trong đó nhấn mạnh “Chú trọng hoàn thiện hệ thống pháp luật đầy đủ, đồng bộ, thống nhất, kịp thời, khả thi, ổn định, công khai, minh bạch. Đồng thời, siết chặt kỷ luật, kỷ cương, đề cao trách nhiệm, nhất là người đứng đầu trong công tác xây dựng pháp luật, không để bị chi phối, tác động bởi các hành vi không lành mạnh của bất cứ tổ chức, cá nhân nào, không để xảy ra tình trạng lồng ghép “lợi ích nhóm”, lợi ích cục bộ của cơ quan quản lý nhà nước trong văn bản pháp luật”.
Tổng Bí thư Tô Lâm cũng yêu cầu đổi mới mạnh mẽ công tác lập pháp, chuyển đổi tư duy xây dựng pháp luật theo hướng vừa bảo đảm yêu cầu quản lý nhà nước, vừa khuyến khích sáng tạo, giải phóng toàn bộ sức sản xuất, khơi thông nguồn lực để phát triển. Luật chỉ quy định những vấn đề khung, những vấn đề có tính nguyên tắc; những vấn đề biến động thường xuyên thì giao cho Chính phủ, địa phương quy định. Thường xuyên đánh giá hiệu quả chính sách để kịp thời điều chỉnh những bất cập mâu thuẫn, giảm thiểu thất thoát, lãng phí nguồn lực. Tâp trung kiểm soát quyền lực trong xây dựng pháp luật, siết chặt kỷ cương, kỷ luật, đề cao trách nhiệm, kiên quyêt chống tham nhũng, tiêu cực, lợi ích nhóm.
Trên tinh thần chỉ đạo chung của Trung ương, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn cũng đã yêu cầu các cơ quan của Quốc hội và các cơ quan hữu quan trong công tác xây dựng pháp luật phải ngắn gọn, quy định những nội dung đúng thẩm quyền của Quốc hội, bám sát thực tiễn; không quy định những vấn đề thuộc thẩm quyền của Quốc hội. Đối với những vấn đề mới, đang trong quá trình vận động, thực tiễn biến động thường xuyên thì cần bám sát yêu cầu của Nghị quyết số 27-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa trong giai đoạn mới, chỉ quy định khung, nguyên tắc và giao cho Chính phủ, các bộ, ngành, địa phương quy định để bảo đảm linh hoạt trong điều hành, phù hợp với thực tiễn. Bảo đảm phân cấp, phân quyền gắn với quy định rõ nhiệm vụ, quyền hạn, nâng cao năng lực thực thi….
Để khắc phục những vấn đề nêu trên, Hội nghị lần thứ 6, Ban Chấp hành trung ương khóa XIII thông qua Nghị quyết số 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới, Bộ Chính trị ban hành Kế hoạch số 11-KH/TW thực hiện Nghị quyết Hội nghị lần thứ 6, yêu cầu khẩn trương tham mưu xây dựng “Quy định về kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lợi ích nhóm, cục bộ trong công tác xây dựng pháp luật” và Chỉ thị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng trong công tác thể chế hóa chủ trương, đường lối của Đảng về phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực thành pháp luật của Nhà nước.
Ngày 27/6/2024, Bộ Chính trị ban hành Quy định số 178-QĐ/TW về kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật (Quy định số 178). Quy định này ban hành đã tạo lập 02 lớp về mặt pháp lý để bảo đảm tăng cường hiệu quả cao nhất trong kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật, đó là pháp luật quy định về thẩm quyền, trình tự, thủ tục trong soạn thảo, thông qua, ban hành VBQPPL, kiểm tra, giám sát VBQPPL (Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật) và quy định của Đảng về kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật.
Quy định số 178 có phạm vi điều chỉnh về kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật và được áp dụng đối với cấp ủy, tổ chức đảng, đảng viên, cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền trong công tác xây dựng pháp luật và tổ chức, cá nhân khác có liên quan. Quy định gồm 04 chương và 18 điều, có nội dung chính quy định về nguyên tắc, phương thức, nội dung, trách nhiệm kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật. Cụ thể như sau:
1. Về nguyên tắc, phương thức kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật
Thứ nhất, Quy định đề ra 05 nguyên tắc kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật, gồm:
(1) Bảo đảm sự lãnh đạo, chỉ đạo, tập trung, thống nhất, chặt chẽ, toàn diện của Đảng.
(2) Kết hợp đồng bộ, chặt chẽ các cơ chế, biện pháp kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng tiêu cực, lợi ích nhóm, cục bộ trong công tác xây dựng pháp luật, chủ động phòng ngừa là chính; kịp thời phát hiện ngăn chặn và xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm; bảo vệ đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức năng động, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm vì lợi ích chung.
(3) Đề cao trách nhiệm nêu gương của người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, tổ chức, trách nhiệm của đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức.
(4) Bảo đảm thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền; không làm cản trở sự chủ động, sáng tạo, công khai, minh bạch, dân chủ, kịp thời, đồng bộ, thống nhất, khả thi trong công tác xây dựng pháp luật.
(5) Bảo đảm sự giám sát, phản biện, tham gia xây dựng pháp luật của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận, cơ quan báo chí, tổ chức xã hội khác và nhân dân theo quy định.
Thứ hai, cơ chế kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật bao gồm cơ chế kiểm soát quyền lực từ các cơ quan có thẩm quyền của Đảng đối với các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong công tác xây dựng pháp luật; giữa các cơ quan nhà nước có thẩm quyền và trong nội bộ các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền; từ Mặt trận Tổ quốc, nhân dân, báo chí đối với các cơ quan có thẩm quyền trong công tác xây dựng pháp luật, gồm:
– Hoạt động lãnh đạo, chỉ đạo, kiểm tra, giám sát, kỷ luật của Đảng.
– Hoạt động kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền thông qua việc thực hiện quy trình, thủ tục xây dựng pháp luật.
– Hoạt động giám sát văn bản quy phạm pháp luật của Quốc hội, hội đồng nhân dân các cấp; hoạt động kiểm tra của Chính phủ, bộ, cơ quan ngang bộ, hội đồng nhân dân, ủy ban nhân dân.
– Hoạt động thanh tra, kiểm tra nội bộ của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong công tác xây dựng pháp luật.
– Hoạt động giám sát, phản biện xã hội, tham gia xây dựng pháp luật của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận, tổ chức xã hội khác, cơ quan báo chí và Nhân dân.
– Hoạt động của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền xử lý hành vi vi phạm pháp luật trong công tác xây dựng pháp luật.
2. Nội dung, trách nhiệm kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật
Để bảo đảm tính hiệu quả trong phòng ngừa, phát hiện, xử lý các hành vi tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác này, Quy định đã làm rõ các khái niệm và liệt kê các nhóm hành vi cụ thể về “tham nhũng”, “lợi ích nhóm”, “lợi ích cục bộ”, “tiêu cực” trong công tác xây dựng pháp luật; đồng thời quy định rõ, cụ thể hơn về trách nhiệm, quyền hạn của cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền trong kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật; quy định về nội dung, thẩm quyền, chủ thể trong việc xin ý kiến của Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, cấp ủy đảng cấp trên về những vẫn đề lớn, quan trọng của dự thảo các văn bản quy phạm pháp luật nhằm bảo đảm tăng cường sự lãnh đạo toàn diện, tuyệt đối của Đảng đối với các mặt quan trọng của thể chế chính trị, kinh tế – xã hội, tổ chức bộ máy, quốc phòng, an ninh, đối ngoại và bảo đảm quyền con người
3. Về xử lý vi phạm
Tổ chức, cá nhân có hành vi vi phạm phải bị xử lý nghiêm minh theo quy định của Đảng, pháp luật của Nhà nước và quy định của cơ quan, tổ chức, đơn vị. Trường hợp đã xử lý kỷ luật, nhưng xét thấy cần thiết thì cấp có thẩm quyền phải kiên quyết điều chuyển người vi phạm khỏi vị trí công tác đang đảm nhiệm, thay thế, cho thôi giữ chức, miễn nhiệm, từ chức, không bố trí công tác liên quan đến hoạt động xây dựng pháp luật.
Đối với việc xử lý trách nhiệm khi để xảy ra hành vi vi phạm tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật, Quy định đã phân biệt rõ việc xử lý đối với tổ chức và đối với lãnh đạo cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, tổ chức, đơn vị khi để xảy ra hành vi vi phạm tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật, trường hợp loại trừ trách nhiệm, miễn hoặc giảm trách nhiệm đối với lãnh đạo cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, tổ chức, đơn vị.
Ngoài ra, Quy định còn đề cập đến nhiều nội dung liên quan đến triển khai thực hiện; trong đó giao cho các đảng đoàn, ban cán sự đảng chỉ đạo việc rà soát, sửa đổi, bổ sung các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan, bảo đảm đồng bộ, thống nhất với Quy định; các ban đảng ở trung ương, đảng đoàn, ban cán sự đảng tăng cường công tác kiểm soát, kiểm tra, giám sát công tác xây dựng pháp luật, rà soát văn bản quy phạm pháp luật để phát hiện sơ hở, bất cập, có nguy cơ tham nhũng, tiêu cực, tạo cơ chế “xin-cho”, lợi ích nhóm, cục bộ để kịp thời sửa đổi, bổ sung.
Để thực hiện có hiệu quả Quy định số 178-QĐ/TW, cũng như bảo đảm đổi mới căn bản quy trình xây dựng pháp luật theo chỉ đạo của Trung ương, ngày 19/02/2025, Quốc hội đã thông qua Luật Ban hành Văn bản quy phạm pháp luật (Luật số 64/2025/QH15) với rất nhiều đổi mới nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn theo hướng tiếp tục đơn giản hóa hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tăng cường kiểm soát quyền lực cũng như phân định rõ quyền lập pháp và quyền lập quy; đổi mới trình tự, thủ tục, thẩm quyền trong công tác soạn thảo, tham gia, thẩm tra, tiếp thu, chỉnh lý dự án văn bản quy phạm pháp luật cũng như tăng cường vai trò của cấp ủy trong công tác xây dựng pháp luật…
Có thể thấy rằng, bên cạnh quy trình xây dựng pháp luật rất chặt chẽ, được luật hóa với sự tham gia của rất nhiều chủ thể nhằm giám sát, kiểm soát lẫn nhau để ngăn chặn tham nhũng, lợi ích nhóm, lợi ích cục bộ thì việc Bộ Chính trị ban hành Quy định số 178-QĐ/TW đã góp phần quan trọng vào công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực của đất nước. Tuy nhiên, Việt Nam đang trong quá trình sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy của cả hệ thống chính trị với rất nhiều điểm đổi mới; bên cạnh đó là những đổi mới tư duy, quy trình xây dựng pháp luật trong Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2025 đòi hỏi cần tiếp tục nghiên cứu, sửa đổi Quy định số 178-QĐ/TW nhằm đáp ứng tốt hơn yêu cầu đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật trong giai đoạn mới; phúc đáp yêu cầu xây dựng đất nước trong kỷ nguyên mới – “kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”./.
TS. Hoàng Nam Hải
Vụ trưởng Vụ Tư pháp, Văn phòng Quốc hội
[1] Theo Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu tại phiên khai mạc Kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV (tháng 10/2024) cho thấy, trong 03 điểm nghẽn lớn nhất trong phát triển kinh tế – xã hội hiện nay là thể chế, hạ tầng và nhân lực thì thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn, chất lượng xây dựng và hoàn thiện chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn, chồng chéo, nhiều quy định còn khó khăn, cản trở việc thực thi, gây thất thoát, láng phí, chưa khơi thông nguồn lực trong nhân dân. Bên cạnh đó, việc lợi dụng xây dựng, hoàn thiện thể chế, pháp luật để tác động, lái hướng, chống phá, trục lợi nếu không sáng suốt, bản lĩnh vì sự nghiệp chung, thể chế không phù hợp sẽ tạo ra những khúc quanh trong phát đất nước.