Giáo dục là lĩnh vực đặc thù, liên quan trực tiếp đến quyền lợi của người học và chất lượng nguồn nhân lực quốc gia, vì vậy việc tuân thủ quy định pháp luật, chuẩn mực chuyên môn và các quy chế quản lý là yêu cầu bắt buộc đối với mọi cơ sở giáo dục.
Một trong những vai trò cốt lõi của hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục là đảm bảo sự tuân thủ pháp luật và duy trì kỷ cương trong toàn bộ hệ thống giáo dục.
Thông qua kiểm tra chuyên ngành, cơ quan quản lý nhà nước có thể: Giám sát việc chấp hành pháp luật, chính sách, quy chế chuyên môn; phát hiện, xử lý kịp thời những hành vi vi phạm, ngăn ngừa sự buông lỏng quản lý hoặc sai phạm mang tính hệ thống; đảm bảo cho hoạt động giáo dục diễn ra trong khuôn khổ pháp lý và chuẩn mực đã đặt ra; Nâng cao ý thức trách nhiệm, tính tự giác chấp hành của đội ngũ cán bộ quản lý, giảng viên, nhân viên và người học.
Việc duy trì kỷ cương không chỉ mang ý nghĩa phòng ngừa, xử lý sai phạm, mà quan trọng hơn là tạo lập môi trường giáo dục minh bạch, công bằng và có kỷ luật, qua đó nâng cao chất lượng dạy và học, củng cố niềm tin cho xã hội đối với hệ thống giáo dục.
Đây chính là yếu tố nền tảng để phát triển giáo dục bền vững, đồng thời góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước trong lĩnh vực giáo dục.
Nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục
Hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục không chỉ dừng lại ở việc phát hiện và xử lý sai phạm mà còn có chức năng quan trọng là góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả của hoạt động giáo dục.
Thông qua quá trình kiểm tra, cơ quan quản lý có điều kiện đánh giá toàn diện mức độ thực hiện mục tiêu, nội dung, chương trình và các quy định chuyên môn của cơ sở giáo dục. Đây là cơ sở để nhận diện những điểm mạnh, hạn chế, từ đó đưa ra khuyến nghị, giải pháp giúp cơ sở giáo dục điều chỉnh hoạt động dạy – học, quản trị và quản lý nguồn lực hiệu quả.
Kiểm tra chuyên ngành còn tạo ra cơ chế phản hồi khách quan, giúp nhà trường có cái nhìn thực tế hơn về hiệu quả hoạt động, thay vì chỉ dựa vào báo cáo tự đánh giá. Kết quả kiểm tra giúp cơ sở giáo dục cải thiện phương pháp quản lý, đổi mới phương pháp giảng dạy, tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, qua đó trực tiếp nâng cao chất lượng đào tạo.
Ngoài ra, kiểm tra chuyên ngành còn thúc đẩy sự minh bạch và trách nhiệm giải trình của đội ngũ cán bộ quản lý, giảng viên, giáo viên, góp phần hạn chế tình trạng hình thức, gian lận hoặc buông lỏng quản lý. Chính vì vậy, hoạt động kiểm tra có tác động lan tỏa, không chỉ đảm bảo chất lượng bên trong từng cơ sở giáo dục mà còn nâng cao hiệu quả chung của toàn hệ thống giáo dục quốc dân.
Trong quản lý giáo dục hiện đại, trách nhiệm giải trình là một nguyên tắc quan trọng nhằm bảo đảm tính minh bạch, công khai, khách quan và hiệu quả trong hoạt động của các cơ sở giáo dục. Kiểm tra chuyên ngành chính là công cụ hữu hiệu để thúc đẩy và tăng cường trách nhiệm giải trình của cả cơ quan quản lý và các cơ sở giáo dục.
Thông qua hoạt động kiểm tra, các cơ sở giáo dục buộc phải báo cáo trung thực, đầy đủ về việc thực hiện các quy định của pháp luật, chính sách của nhà nước và chuẩn mực chuyên môn.
Điều này không chỉ giúp cơ quan quản lý nhà nước nắm bắt tình hình thực tế, mà còn tạo áp lực tích cực buộc các nhà trường phải chịu trách nhiệm trước xã hội và người học về chất lượng đào tạo, quản trị nguồn lực và hiệu quả hoạt động đào tạo, bồi dưỡng hiện nay.
Ở chiều ngược lại, kết quả kiểm tra cũng làm rõ trách nhiệm của cơ quan quản lý, nhất là trong việc ban hành chính sách, tổ chức thực hiện và giám sát. Nhờ vậy, cơ chế giải trình được thiết lập hai chiều, đó là vừa từ nhà trường lên cơ quan quản lý và vừa từ cơ quan quản lý trước xã hội.
Việc tăng cường trách nhiệm giải trình thông qua kiểm tra chuyên ngành góp phần hạn chế tình trạng báo cáo hình thức, đối phó; khuyến khích sự minh bạch trong quản lý tài chính, tuyển sinh, thi cử và cấp phát văn bằng chứng chỉ.
Qua đó, hoạt động giáo dục trở nên đáng tin cậy hơn, củng cố niềm tin của xã hội và tạo động lực cho sự phát triển bền vững của hệ thống giáo dục.
Cung cấp thông tin cho hoạch định chính sách
Một trong những chức năng cốt lõi của hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong giáo dục là tạo ra nguồn dữ liệu thực chứng để phục vụ cho quá trình hoạch định và điều chỉnh chính sách. Thông qua quá trình kiểm tra, các cơ quan quản lý không chỉ phát hiện những vi phạm, sơ hở, bất cập trong việc chấp hành pháp luật mà còn thu thập được thông tin đa chiều, phản ánh thực trạng vận hành của hệ thống giáo dục.
Các báo cáo, biên bản và kết quả kiểm tra cung cấp cơ sở khoa học để đánh giá hiệu lực, hiệu quả của các chính sách, quy định hiện hành. Phát hiện những khoảng trống pháp lý hoặc sự chồng chéo trong quy định cần điều chỉnh.
Dự báo xu hướng, nhu cầu và thách thức mới, từ đó đề xuất chính sách phù hợp hơn. Ví dụ, qua hoạt động kiểm tra chuyên ngành về quản lý chất lượng đào tạo, Bộ Giáo dục và Đào tạo có thể nhận diện tình trạng mở ngành ồ ạt, đào tạo vượt chỉ tiêu, hay thiếu giảng viên đạt chuẩn.
Những thông tin này sẽ giúp cơ quan chức năng đưa ra chính sách siết chặt điều kiện mở ngành, đổi mới tiêu chuẩn kiểm định, hoặc điều chỉnh chỉ tiêu tuyển sinh phù hợp với năng lực đào tạo thực tế.
Nhờ vậy, kiểm tra chuyên ngành không chỉ dừng lại ở việc “phát hiện – xử lý vi phạm” mà còn trở thành công cụ phản hồi chính sách, bảo đảm quá trình xây dựng và điều hành hoạt động quản lý giáo dục dựa trên bằng chứng, dữ liệu xác thực thay vì chỉ dựa vào báo cáo hình thức từ các đơn vị cơ sở.
Bên cạnh chức năng giám sát và xử lý vi phạm, kiểm tra chuyên ngành trong lĩnh vực giáo dục còn mang tính hỗ trợ, tư vấn và định hướng phát triển cho các cơ sở giáo dục.
Điều này thể hiện rõ ở chỗ, hoạt động kiểm tra không chỉ nhằm phát hiện sai phạm mà còn giúp các đơn vị tự nhìn nhận những hạn chế, bất cập trong quá trình quản lý, tổ chức và thực hiện nhiệm vụ.
Thông qua các cuộc kiểm tra, đoàn kiểm tra có thể tư vấn về chuyên môn, nghiệp vụ để các cơ sở giáo dục hoàn thiện hệ thống quản trị, đảm bảo đúng chuẩn pháp lý. Định hướng cải tiến chất lượng dựa trên các tiêu chí đánh giá khách quan và thông tin từ thực tiễn. Hỗ trợ về giải pháp khắc phục những vấn đề phát sinh, từ khâu quản lý tài chính, nhân sự, đào tạo đến bảo đảm chất lượng và an toàn trường học.
Trong nhiều trường hợp, kiểm tra chuyên ngành còn đóng vai trò như một cơ chế phản hồi tích cực, từ kết quả kiểm tra, cơ sở giáo dục nhận được khuyến nghị cụ thể, phù hợp với điều kiện của mình. Qua đó, họ có thể điều chỉnh chiến lược phát triển, xây dựng kế hoạch dài hạn và tạo nền tảng để nâng cao uy tín, thương hiệu.
Đặc biệt, Nghị định 217/2025 nhấn mạnh vai trò “hỗ trợ – phát triển” của kiểm tra chuyên ngành, coi đây là một nguyên tắc mới trong quản lý giáo dục, chuyển dần từ tư duy kiểm tra – xử phạt sang kiểm tra – tư vấn – đồng hành.
Đây là điểm tiến bộ quan trọng, phù hợp với xu hướng quản lý hiện đại, trong đó Nhà nước vừa bảo đảm kỷ cương, vừa tạo động lực đổi mới cho các cơ sở giáo dục.
Những hạn chế và thách thức của hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục hiện nay
Mặc dù đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo kỷ cương, nâng cao chất lượng và thúc đẩy sự phát triển của hệ thống giáo dục, hoạt động kiểm tra chuyên ngành vẫn còn tồn tại một số hạn chế và đối mặt với nhiều thách thức, cụ thể:
Khung pháp lý còn chồng chéo, thiếu đồng bộ: Một số văn bản quy phạm pháp luật về kiểm tra, thanh tra và xử lý vi phạm trong giáo dục chưa thật sự thống nhất, dẫn đến khó khăn trong áp dụng. Quy định về trách nhiệm và quyền hạn giữa các cơ quan quản lý nhà nước ở Trung ương và địa phương đôi khi chưa rõ ràng, dễ gây trùng lặp hoặc bỏ sót đối tượng kiểm tra.
Nguồn lực kiểm tra còn hạn chế: Đội ngũ cán bộ làm công tác kiểm tra chuyên ngành vừa thiếu về số lượng, vừa chưa đồng đều về năng lực chuyên môn, đặc biệt là ở cấp cơ sở. Điều kiện cơ sở vật chất, phương tiện hỗ trợ, ứng dụng công nghệ thông tin trong kiểm tra còn nhiều bất cập, chưa đáp ứng được yêu cầu ngày càng phức tạp của quản lý giáo dục hiện đại.
Tính hình thức và nặng về xử lý vi phạm: Trong thực tế, một số hoạt động kiểm tra vẫn thiên về phát hiện và xử phạt sai phạm, chưa chú trọng đúng mức đến vai trò hỗ trợ, tư vấn, định hướng phát triển cho cơ sở giáo dục. Một số cuộc kiểm tra còn mang tính chất hình thức, đối phó, chưa đi sâu phân tích nguyên nhân và đề xuất giải pháp căn cơ, bài bản.
Thách thức từ sự đa dạng và phức tạp của hệ thống giáo dục: Quy mô và loại hình cơ sở giáo dục ngày càng đa dạng (công lập, tư thục, quốc tế, giáo dục nghề nghiệp, giáo dục thường xuyên…), đặt ra yêu cầu khác nhau đối với công tác kiểm tra. Sự gia tăng nhanh chóng của các chương trình liên kết đào tạo, ứng dụng công nghệ giáo dục, đào tạo trực tuyến cũng đòi hỏi phải đổi mới phương thức kiểm tra, tránh lạc hậu.
Sức ép từ yêu cầu đổi mới và hội nhập quốc tế: Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng, nhiều chuẩn mực quốc tế về kiểm định chất lượng, quản trị trường học được đặt ra. Nếu hoạt động kiểm tra chuyên ngành không kịp thời điều chỉnh, sẽ khó đáp ứng yêu cầu cạnh tranh, minh bạch và chất lượng theo chuẩn quốc tế.
Như vậy, hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục ở Việt Nam hiện nay vừa là công cụ đảm bảo kỷ cương vừa là động lực phát triển. Tuy nhiên, để phát huy tối đa vai trò, cần khắc phục những hạn chế về pháp lý, nguồn lực, cách thức tổ chức và tư duy quản lý.
Bảo đảm cho hệ thống giáo dục phát triển theo hướng chất lượng – minh bạch – hội nhập, vươn mình trong kỷ nguyên mới
Hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục hiện nay giữ vai trò then chốt trong việc đảm bảo kỷ cương, nâng cao chất lượng và thúc đẩy sự phát triển bền vững của hệ thống giáo dục. Với sự ra đời của Nghị định 217/2025, chính là khung pháp lý về kiểm tra chuyên ngành đã được hoàn thiện và đổi mới theo hướng minh bạch, đồng bộ và hiệu quả hơn. Kiểm tra chuyên ngành không chỉ dừng lại ở việc phát hiện và xử lý sai phạm mà còn trở thành công cụ hỗ trợ, tư vấn, định hướng cho các cơ sở giáo dục. Tuy nhiên, thực tiễn vẫn còn nhiều hạn chế, thách thức, từ khung pháp lý chưa đồng bộ, nguồn lực còn eo hẹp, chưa có kỹ năng chủ động ứng phó trước sự đa dạng và phức tạp của hệ thống giáo dục trong bối cảnh hội nhập quốc tế.
Để nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong lĩnh vực giáo dục, cần tập trung vào một số định hướng sau:
Hoàn thiện khung pháp lý: Tiếp tục rà soát, bổ sung và thống nhất các quy định về kiểm tra chuyên ngành trong giáo dục, đảm bảo tính rõ ràng, khả thi và đồng bộ với các luật, nghị định liên quan.
Nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ kiểm tra: Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng về chuyên môn, kỹ năng quản lý, đồng thời ứng dụng công nghệ thông tin, để nâng cao hiệu suất và chất lượng công tác kiểm tra.
Đổi mới phương thức kiểm tra: Chuyển từ “kiểm tra để xử phạt” sang “kiểm tra để đồng hành, tư vấn và hỗ trợ”, gắn kiểm tra với cải tiến chất lượng và phát triển bền vững.
Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin: Xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu quản lý và giám sát trực tuyến, áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và phân tích dữ liệu để nâng cao tính minh bạch và khách quan.
Phát huy cơ chế phối hợp và trách nhiệm giải trình: Đẩy mạnh sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước, cơ sở giáo dục và các tổ chức xã hội trong hoạt động kiểm tra. Yêu cầu các cơ sở giáo dục nâng cao trách nhiệm giải trình, coi kiểm tra như cơ hội để cải tiến nội bộ.
Tiếp cận theo chuẩn quốc tế: Tham khảo, học hỏi kinh nghiệm kiểm tra, giám sát của các nước phát triển, từ đó điều chỉnh, áp dụng phù hợp với điều kiện thực tiễn của Việt Nam.
Tóm lại, vai trò của hoạt động kiểm tra chuyên ngành trong quản lý giáo dục không đơn thuần chỉ là nhiệm vụ quản lý nhà nước mà còn là động lực để đổi mới, sáng tạo, bảo đảm cho hệ thống giáo dục phát triển theo hướng chất lượng – minh bạch – hội nhập, vươn mình trong kỷ nguyên mới.
Tài liệu tham khảo
1. Luật Giáo dục số 43/2019/QH14 (2019).
2. Luật Thanh tra số 84/2025/QH15 (2025).
3. Nghị định số 216/2025/NĐ-CP ngày 05/8/2025 quy định chi tiết một số điều và hướng dẫn thi hành Luật Thanh tra.
4. Nghị định số 217/2025/NĐ-CP ngày 05/8/2025 quy định về hoạt động kiểm tra chuyên ngành.
5. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2023), Báo cáo thường niên về công tác thanh tra, kiểm tra trong giáo dục. Hà Nội.
6. Nguyễn Thị Mỹ Lộc, & Nguyễn Quốc Chí, (2018). Giáo trình Quản lý giáo dục. Hà Nội: Nxb Đại học Sư phạm.
TS. Triệu Thị Thu, Trường Cán bộ thanh tra
(Nguồn: Thanhtra.com.vn)