Công tác phòng, chống tham nhũng là một trong những trọng tâm của Đảng và chính quyền các cấp trong nhiều năm gần đây. Từ năm 2013, Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng đã được thành lập và đặt dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng. Kể từ đó đến nay, hoạt động phòng, chống tham nhũng đã có nhiều kết quả đáng ghi nhận. Theo Báo cáo tổng kết 10 năm tổng kết công tác phòng chống tham nhũng, tiêu cực giai đoạn 2012-2022, các cơ quan tố tụng trong cả nước đã khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm gần 16.000 vụ án tham nhũng, chức vụ, kinh tế với hơn 30.300 bị cáo. Riêng Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng đã đưa vào diện theo dõi, chỉ đạo gần 1.000 vụ án, vụ việc ở 3 cấp độ; trong đó trực tiếp theo dõi, chỉ đạo 313 vụ án, vụ việc tham nhũng, kinh tế nghiêm trọng, phức tạp, dư luận xã hội quan tâm, đã đưa ra xét xử sơ thẩm 120 vụ án, 1.083 bị cáo, trong đó có 37 cán bộ diện Trung ương quản lý, bị xử lý hình sự 1 Ủy viên Bộ Chính trị, 10 Ủy viên, nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, 6 bộ trưởng, nguyên bộ trưởng, 13 sĩ quan cấp tướng trong lực lượng vũ trang…). Chính phủ, các bộ, ngành, địa phương tích cực triển khai thực hiện nhiệm vụ cải cách hành chính, tăng cường tính công khai, minh bạch, cải thiện môi trường đầu tư, kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia và phòng ngừa tham nhũng, tiêu cực. Công tác tiếp nhận, xử lý, giải đáp, phản hồi những ý kiến phản ánh, kiến nghị của người dân và đối thoại với các tầng lớp nhân dân cũng được quan tâm. Tăng cường việc kiểm soát tài sản, thu nhập, chuyển đổi vị trí công tác, xử lý trách nhiệm người đứng đầu; thanh toán không dùng tiền mặt; sửa đổi, ban hành chế độ, định mức, tiêu chuẩn; cải cách chính sách tiền lương, thu nhập, nâng cao đời sống của cán bộ, công chức, viên chức… cũng đã góp phần tích cực vào công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng.[1]
Với sự vào cuộc quyết liệt của Đảng, Chính phủ như vậy nên trước bối cảnh tình hình quốc tế và trong nước năm 2022 có nhiều diễn biến phức tạp, khó lường, tác động tiêu cực tới các hoạt động sản xuất kinh doanh trong nước, nền kinh tế Việt Nam đã vượt qua nhiều khó khăn và trên đà phục hồi tích cực. GDP Việt Nam năm 2022 tăng trưởng 8,02%, quy mô GDP ước đạt khoảng 409 tỷ USD; tổng vốn đầu tư toàn xã hội ước tăng 11,2%; kim ngạch xuất khẩu tăng 10,6%, ước đạt 371,39 tỷ USD, xuất siêu ước đạt 11,2 tỷ USD; tổng số doanh nghiệp gia nhập và tái gia nhập thị trường năm 2022 đạt 208,3 nghìn doanh nghiệp, tăng 30,3% so với năm 2021, trong đó 148,5 nghìn doanh nghiệp đăng ký thành lập mới và 59,8 nghìn doanh nghiệp quay trở lại hoạt động….
Bên cạnh đó, công tác phòng chống tham nhũng của Việt Nam cũng đã được ghi nhận bởi các nghiên cứu, đánh giá quốc tế. Ngày 31/1/2023 vừa qua, Tổ chức Minh bạch Quốc tế (TI) đã công bố Chỉ số nhận thức tham nhũng (CPI) năm 2022. Kết quả CPI năm 2022 của Việt Nam đạt 42 điểm, tăng 3 điểm so với năm 2021 (39 điểm) và tăng 9 điểm kể từ năm 2018 (33 điểm). Việt Nam trở thành 1 trong 6 quốc gia trong khu vực Châu Á – Thái Bình Dương có tiến bộ nổi bật. Trong bảng xếp hạng CPI 180 quốc gia, vùng lãnh thổ, Việt Nam đã tiến 10 bậc, từ xếp thứ 87 (năm 2021) lên 77 (năm 2022), cho thấy những nỗ lực, sự quyết tâm mạnh mẽ chống tham nhũng trong nước năm qua đã được ghi nhận.
Tuy nhiên, theo nhiều dự báo của các tổ chức quốc tế cũng như trong nước, năm 2023 là một năm đầy khó khăn đối với kinh tế toàn cầu cũng như Việt Nam. Trên bình diện quốc tế, đó là những vấn đề như cạnh tranh chiến lược các nước lớn; xung đột quân sự; chiến tranh thương mại; ảnh hưởng tiêu cực của đại dịch Covid-19 trên toàn cầu; cùng với tình trạng lạm phát tiếp tục ở mức cao; xu hướng thắt chặt chính sách tiền tệ, tăng lãi suất kéo dài tại nhiều quốc gia; nguy cơ bất ổn về tài chính, tiền tệ, nợ công, bất động sản, an ninh năng lượng, lương thực, thông tin trên toàn cầu gia tăng… Cùng thông điệp này, Tổ chức Minh bạch thế giới cũng đã nhấn mạnh trong công bố CPI 2022 rằng những diễn biến mới của xã hội như đại dịch COVID-19, khủng hoảng khí hậu và các mối đe dọa an ninh ngày càng gia tăng trên toàn cầu đang thúc đẩy một làn sóng bất ổn mới tác động nên nỗ lực kiểm soát tham nhũng của các quốc gia trên toàn cầu.
2. Vai trò của doanh nghiệp trong phòng, chống tham nhũng
Khu vực tư nhân là một phần quan trọng của nền kinh tế, đóng góp vào số lượng tổng đầu tư trong nước và khả năng phân bổ và sử dụng hiệu quả các nguồn lực. Đầu tư của khu vực tư nhân là động cơ tạo ra việc làm và thu nhập, cung cấp cơ sở hạ tầng cũng như các dịch vụ xã hội. Các tổ chức quốc tế đều thừa nhận vai trò của khu vực tư nhân trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của các nước đang phát triển.
Đảng, Nhà nước và Chính phủ Việt Nam cũng như các tổ chức quốc tế và doanh nghiệp đều thống nhất coi tham nhũng là một vấn đề nghiêm trọng. Đây là nguy cơ mang tính hệ thống và đe dọa sự phát triển của đất nước cũng như sự ổn định chính trị – xã hội. Chính phủ ngày càng công nhận vai trò quan trọng của các doanh nghiệp trong nỗ lực chống tham nhũng và khuyến khích các công ty áp dụng biện pháp kiểm soát nội bộ cũng như phối hợp với cộng đồng doanh nghiệp và các cơ quan nhà nước để thúc đẩy hiệu quả của các biện pháp chống tham nhũng.
Pháp luật về phòng chống tham nhũng trước đây chủ yếu ghi nhận vai trò của doanh nghiệp nhà nước và hiệp hội doanh nghiệp. Cụ thể, doanh nghiệp nhà nước thực hiện các biện pháp phòng ngừa, phát hiện và xử lý tham nhũng các hiệp hội doanh nghiệp thực hiện vai trò góp ý, hoàn thiện thể chế, chính sách về phòng, chống tham nhũng cũng như thông tin, phản ánh về các vụ việc tham nhũng, tiêu cực, phối hợp với các cơ quan chức năng để xử lý các vụ việc tham nhũng. Đến nay, vai trò của khu vực tư nhân đã được ghi nhận rõ ràng.
Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 quy định vai trò của các doanh nghiệp, tổ chức ngoài nhà nước về phòng, chống tham nhũng như sau:
Thứ nhất, thực hiện các biện pháp phòng ngừa tham nhũng. Kịp thời phát hiện, phản ánh và phối hợp với cơ quan nhà nước có thẩm quyền để ngăn chặn, xử lý tham nhũng xảy ra trong doanh nghiệp, tổ chức mình theo quy định của pháp luật và điều lệ, quy chế, quy định của doanh nghiệp, tổ chức.
Thứ hai, doanh nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp, hiệp hội ngành nghề có trách nhiệm tuyên truyền, động viên người lao động, thành viên, hội viên của mình thực hiện quy định của pháp luật về phòng, chống tham nhũng; tổ chức thực hiện các biện pháp phòng ngừa, phát hiện tham nhũng; kịp thời thông báo với cơ quan có thẩm quyền về hành vi tham nhũng.
Thứ ba, doanh nghiệp, hiệp hội doanh nghiệp, hiệp hội ngành nghề có trách nhiệm kiến nghị hoàn thiện chính sách, pháp luật về phòng, chống tham nhũng.
Thứ tư, cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân có thẩm quyền phối hợp với hiệp hội doanh nghiệp, hiệp hội ngành nghề tổ chức diễn đàn để trao đổi, cung cấp thông tin, phục vụ công tác phòng, chống tham nhũng.
3. Hoạt động phòng, chống tham nhũng qua cảm nhận của doanh nghiệp
Tham nhũng không chỉ ảnh hưởng đến khu vực công mà cũng ảnh hưởng đến khu vực tư nhân. Khi đối mặt với các hiện tượng nhũng nhiễu, doanh nghiệp không dễ dàng phản ánh tới các cấp chính quyền do tính chất nhạy cảm của hiện tượng. Bên cạnh đó, do thiếu thông tin về vai trò của doanh nghiệp trong phòng, chống tham nhũng, doanh nghiệp thường có xu hướng thực hiện các khoản chi phí không chính thức như một thông lệ để công việc thuận lợi, suôn sẻ. Hành vi này vô tình thúc đẩy tình trạng tham nhũng vặt, nhũng nhiễu của các cán bộ trong hệ thống cơ quan quản lý nhà nước.
Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) là tổ chức đại diện cho tiếng nói, cho nguyện vọng và quyền lợi của cộng đồng doanh nghiệp. Từ năm 2005, VCCI đã phối hợp với Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID) xây dựng và công bố Chỉ số năng lực cạnh tranh khảo sát (PCI). PCI hàng năm được xây dựng dựa trên kết quả phản hồi của hơn 10.000 doanh nghiệp trên toàn quốc. Thông qua PCI, VCCI đã phản hồi được ý kiến của cộng đồng doanh nghiệp về nhiều lĩnh vực của môi trường kinh doanh trong đó có các vấn đề về chi phí không chính thức.
Doanh nghiệp ghi nhận những dấu hiệu tích cực trong hoạt động phòng, chống tham nhũng. Theo kết quả PCI năm 2021 mới nhất được công bố tháng 4/2022 cho thấy rằng các hoạt động phòng, chống tham nhũng đã đem lại những kết quả tích cực. Điều này thể hiện qua một loạt các chỉ tiêu đo lường về tham nhũng (chi phí không chính thức) có những cải thiện đáng ghi nhận. Cụ thể, tỷ lệ doanh nghiệp phải trả chi phí không chính thức nói chung trong điều tra PCI 2021 giảm xuống mức 41,4%, so với mức 44,9% của năm 2020. Đây cũng là mức thấp nhất trong vòng 16 năm qua (năm 2006 là 70%). Quy mô khoản chi phí không chính thức cũng đã giảm đáng kể theo thời gian khi mà tỷ lệ doanh nghiệp dành hơn 10% doanh thu để chi trả loại chi phí này chỉ khoảng 4,1%, thấp hơn gấp đôi so với năm 2016 (9,1%).
Mức độ phổ biến của chi phí không chính thức trong một số lĩnh vực cụ thể đã có dấu hiệu giảm bớt. Cụ thể, tỷ lệ doanh nghiệp cho biết có chi trả chi phí không chính thức cho cán bộ thanh, kiểm tra đã giảm đáng kể từ con số 27,7% năm 2020 xuống còn 20,9% năm 2021. Tỷ lệ doanh nghiệp đồng ý với nhận định “Việc ‘chi trả hoa hồng’ là cần thiết để có cơ hội thắng thầu” đã thay đổi từ mức 40% năm 2020 xuống còn 36,8% năm 2021. Tỷ lệ doanh nghiệp lo ngại tình trạng “chạy án” nên không đưa vụ việc tranh chấp qua tòa án cũng đã thấp hơn 1,6 điểm phần trăm so với giá trị của năm 2020 (từ con số (23%). Tỷ lệ doanh nghiệp có chi trả chi phí không chính thức để đẩy nhanh thủ tục đất đai năm 2021 đã giảm còn 29,4% từ mức 32% của năm 2020. Tuy nhiên, không gian cải thiện vẫn còn rất nhiều. Ví dụ, tỷ lệ doanh nghiệp cho biết “Hiện tượng nhũng nhiễu khi giải quyết thủ tục cho doanh nghiệp là phổ biến” là 57,4% trong năm 2021, cao hơn con số 54,1% của năm 2019-2020.
Doanh nghiệp kỳ vọng nhiều hơn từ những nỗ lực cắt giảm gánh nặng chi phí không chính thức cho doanh nghiệp. Kết quả điều tra PCI năm 2021 cho thấy chi phí không chính thức vẫn tồn tại khá phổ biến trong một số lĩnh vực quản lý nhà nước. Tỷ lệ trung bình doanh nghiệp trả chi phí không chính thức còn cao trong hoạt động thanh tra xây dựng (67,22%) và cấp giấy phép kinh doanh có điều kiện (61,36%). Xét theo tính chất tương tác giữa doanh nghiệp và cơ quan nhà nước, chi phí không chính thức quy mô nhỏ, hay còn gọi là “tham nhũng vặt”, còn khá phổ biến dưới hai hình thức. Hình thức thứ nhất là chi phí “bôi trơn” ở những dịch vụ công thiết yếu với hoạt động doanh nghiệp, như đăng ký doanh nghiệp hoặc tiếp cận đất đai (mặt bằng sản xuất kinh doanh). Hình thức thứ hai là chi phí không chính thức ở các thủ tục hoặc nghiệp vụ như quản lý thị trường, thanh tra môi trường, thuế, thanh tra phòng cháy chữa cháy, thanh tra kiểm tra về đất đai và đăng ký kinh doanh.
Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) đánh giá cao hiệu quả của công cuộc chống tham nhũng của Việt Nam trong năm 2021, song đây vẫn là lĩnh vực cần tiếp tục thúc đẩy cải cách. Kết quả điều tra các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) năm 2021 cho thấy, những lĩnh vực phát sinh chi phí không chính thức phổ biến nhất với các doanh nghiệp FDI là trong việc thực hiện thủ tục xuất nhập khẩu (38,9%), thanh, kiểm tra (25,4%. Có 18,2% doanh nghiệp FDI không muốn đưa tranh chấp ra tòa án giải quyết do lo ngại về tình trạng “chạy án”, tăng nhẹ so với năm 2020. Rất đáng lưu ý, có tới 21,1% doanh nghiệp FDI phải trả chi phí không chính thức khi thực hiện thủ tục đất đai, tăng mạnh so với con số 10,3% của năm 2020.
Một điểm quan trọng là tỷ lệ doanh nghiệp cho biết công việc được giải quyết như mong đợi sau khi chi trả chi phí không chính thức lên tới 60,4%, cho thấy khả năng đoán trước được kết quả công việc khi có “lót tay” tăng lên đáng kể. Lợi ích của việc này là doanh nghiệp có thể dự đoán khoản chi phí phải bỏ ra để chi trả chi phí không chính thức và coi đó là một khoản thuế, song hệ quả của nó sẽ là việc chi trả chi phí không chính thức ngày càng có hệ thống và có tính chất giao dịch.
4. Phát huy vai trò của khu vực tư nhân trong phòng, chống tham nhũng
Khu vực tư nhân cũng đang gặp phải nhiều thách thức trong thực hiện nhiệm vụ kiểm soát tham nhũng. Nhiều doanh nghiệp tư nhân vẫn có xu hướng tham gia vào các hoạt động tham nhũng thông qua việc thiết lập các mối quan hệ với các quan chức chính quyền và liên quan tới các hoạt động tham nhũng. Trong những năm gần đây, chúng ta đã chứng kiến nhiều đại án tham nhũng có sự tham gia trực tiếp của các doanh nghiệp như Đại án Việt Á, các vụ án xảy ra tại Tập đoàn FLC, Tân Hoàng Minh, Công ty AIC; vụ án xảy ra tại Tập đoàn Vạn Thịnh Phát… Những đại án này đã để lại nhiều hệ quả không nhỏ đối với sự phát triển kinh tế và tâm lý kinh doanh của các doanh nghiệp. Đa phần các doanh nghiệp còn thiếu kinh nghiệm để nhận biết và kiểm soát tham nhũng hiệu quả. Điều này đặc biệt đúng đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Đôi khi, hoạt động kinh doanh phụ thuộc quá nhiều vào các mối quan hệ “thân hữu”, “sân sau” dẫn đến việc doanh nghiệp không muốn tham gia vào các hoạt động kiểm soát tham nhũng.
Bên cạnh đó, vấn đề pháp lý cũng được coi là một rào cản để khu vực tư nhân tham gia thực hiện vai trò của mình trong kiểm soát tham nhũng. Trong thời gian quá, nhiều chính sách pháp luật liên tục thay đổi, có những chính sách chồng chéo, khó hiểu và phức tạp đối với đa phần doanh nghiệp nhỏ và vừa. Do vậy, việc áp dụng và tuân thủ pháp luật cũng là áp lực lớn đối với doanh nghiệp. Khi chưa thể nắm chắc chính sách trong tay thì cộng đồng doanh nghiệp cũng khó có thể thực hiện được vai trò của mình trong kiểm soát tham nhũng.
Để phát huy vai trò của doanh nghiệp trong phòng chống tham nhũng, cần lưu ý thực hiện một số giải pháp dưới đây:
Một là, doanh nghiệp cần chủ động nâng cao nhận thức về hoạt động phòng, chống tham nhũng. Theo kết quả khảo sát nêu trên của VCCI cho thấy các doanh nghiệp vẫn sẵn sàng trả các chi phí không chính thức với mong muốn công việc được thuận lợi. Doanh nghiệp không chỉ là nạn nhân mà đôi khi lại gián tiếp tiếp tay các hành vi tiêu cực, nhũng nhiễu của cán bộ nhà nước. Vì vậy, bản thân các doanh nghiệp cần tự nhận thức được việc này và thúc đẩy một văn hóa kinh doanh lành mạnh trong cộng đồng của mình. Không tiếp tay, không nương theo những hành vi tham nhũng, tiêu cực là một lưu ý quan trọng trong công tác phòng, chống tham nhũng. Trong hành trình này, vai trò của các tổ chức đại diện cho cộng đồng doanh nghiệp như VCCI, hiệp hội doanh nghiệp là vô cùng quan trọng.
Hai là, các cơ quan nhà nước phát huy vai trò của doanh nghiệp trong kiểm soát tham nhũng thông qua hoạt động đối thoại, tiếp nhận thông tin và bảo vệ doanh nghiệp sẵn sàng cung cấp thông tin. Khảo sát PCI trong 17 năm qua đã ghi nhận nỗ lực cắt giảm chi phí không chính thức cho doanh nghiệp của các cơ quan nhà nước thông qua cải cách thủ tục hành chính, nâng cao chất lượng công chức, …. Điều này cho thấy Đảng và Nhà nước sẵn sàng lắng nghe và giải quyết kiến nghị của cộng động doanh nghiệp. Để tiếp tục duy trì thành tựu này, cộng đồng doanh nghiệp cần tiếp tục được cung cấp thông tin về chủ trương phòng, chống tham nhũng; tiếp tục được phản ánh tình trạng nhũng nhiễu ở các cấp thông qua các kênh đối thoại chính quyền – doanh nghiệp; có cơ chế bảo vệ danh tính, tài sản và hoạt động kinh doanh đối với những doanh nghiệp sẵn sàng cung cấp thông tin về tình trạng tham nhũng.
Ba là, thúc đẩy vai trò của doanh nghiệp trong tham gia và hoàn thiện chính sách, hoàn thiện thể chế về phòng, chống tham nhũng. Chiến lược quốc gia phòng, chống tham nhũng đến năm 2020 đã đề ra mục tiêu “Hoàn thiện thể chế, tạo lập môi trường kinh doanh cạnh tranh bình đẳng, công bằng, minh bạch nhằm thu hút đầu tư trong nước và nước ngoài, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế; nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật của doanh nghiệp; từng bước xóa bỏ tệ hối lộ trong quan hệ giữa doanh nghiệp với cơ quan nhà nước và trong giao dịch thương mại”. Vai trò của doanh nghiệp cần được chú trọng ngay từ giai đoạn xây dựng pháp luật thông qua các hoạt động lấy ý kiến của cộng đồng doanh nghiệp đối với các dự thảo pháp luật liên quan tới hoạt động kinh doanh. Hiện nay, các tổ chức đại diện cho cộng đồng doanh nghiệp như VCCI và các hiệp hội đã và đang nỗ lực thực hiện rất tốt vai trò hỗ trợ hội viên trong quá trình góp ý các dự thảo văn bản quy phạm pháp luật. Bên cạnh đó, quá trình thực thi pháp luật pháp luật cũng cần doanh nghiệp tham gia thực hiện vai trò giám sát. Việc giám sát của doanh nghiệp cần được thực hiện thường xuyên, liên tục thông qua các kênh đối thoại, giải đáp phản hồi đối với các khó khăn vướng mắc của doanh nghiệp.
Có thể thấy rằng, công tác phòng, chống tham nhũng không thể thiếu vai trò của khu vực tư nhân. Tăng cường vai trò của khu vực tư nhân trong kiểm soát tham nhũng là một điều cần thiết và quan trọng trong việc xây dựng một nền kinh tế minh bạch, công bằng và phát triển. Các doanh nghiệp tư nhân có khả năng tạo ra một môi trường kinh doanh minh bạch và công bằng hơn, đồng thời cũng có thể đóng vai trò trong việc đồng hành với Chính phủ và các tổ chức phi chính phủ để giải quyết các vấn đề liên quan đến tham nhũng.
Lê Thanh Hà
Ban Pháp chế, VCCI