Quan điểm và giải pháp định hướng kiểm soát xung đột lợi ích trong tổ chức và hoạt động của chính phủ và chính quyền địa phương nhằm phòng, chống tham nhũng

1. Quan điểm

1.1. Xây dựng nền hành chính pháp quyền

Hiến pháp 2013 đã trao quyền hành pháp cho Chính phủ kèm theo những quy định thể hiện nội hàm của nhánh quyền này. Đối với chính quyền địa phương (CQĐP), những định hướng đổi mới hiến định là cơ sở cho những nỗ lực hình thành mô hình CQĐP một cách phù hợp, tạo sự khác biệt cần thiết.

Vấn đề kiểm soát quyền lực nhà nước nói chung và với hệ thống hành pháp nói riêng đã và đang được đặt ra, hướng tới tính pháp quyền và sự ràng buộc của Chính phủ, bộ máy CQĐP bởi pháp luật, ngăn ngừa từ xa khả năng tuỳ tiện, lạm quyền, vi phạm.

Xung đột lợi ích là tình huống hoàn toàn có thể dẫn đến tham nhũng là hành vi đi ngược với yêu cầu tôn trọng, tuân thủ và thượng tôn pháp luật. Xây dựng nền hành chính pháp quyền là định hướng bảo đảm tính hợp hiến, hợp pháp trong tổ chức và hoạt động của Chính phủ và các cơ quan có chức năng đặc trưng là tổ chức thi hành pháp luật, tránh mặt trái phát sinh từ chính những đòi hỏi của công tác đưa pháp luật vào cuộc sống.

 Là những cơ quan có sứ mệnh bảo vệ lợi ích của Nhà nước và xã hội, phòng, chống quan liêu, tham nhũng, bản thân Chính phủ, các cơ quan CQĐP phải chấp hành nghiêm chỉnh ranh giới về nhiệm vụ, quyền hạn, phạm vi sử dụng quyền lực, sự áp đặt hay tác động quyền lực.

1.2. Xây dựng nền công vụ liêm chính

Xung đột lợi ích tạo ra nguy cơ xâm hại tới liêm chính của hoạt động công vụ và kiểm soát xung đột lợi ích là phương thức bảo đảm sự trong sạch, khách quan của nền hành chính, sự vô tư của người thi hành công vụ; đồng thời, để duy trì kỷ luật, kỷ cương vốn là khâu yếu bấy lâu của bộ máy tổ chức thi hành pháp luật, cung cấp dịch vụ công.

Sự liêm chính này, đương nhiên phải được xây dựng trên tinh thần pháp luật và không thể thiếu nền tảng đạo đức của chế độ công vụ, nơi các giá trị cốt lõi về sự trung thực, chính trực trở thành phương châm, thói quen hành xử của người đại diện công quyền.

1.3. Tăng tính công khai, minh bạch và cơ chế giám sát đối với Chính phủ và chính quyền địa phương

Kiểm soát xung đột lợi ích trong tổ chức và hoạt động của bộ máy thực thi pháp luật được hình thành bởi một cơ chế chính trị – pháp lý, được bảo đảm bởi nền tảng thể chế, các biện pháp và bộ máy tổ chức thực hiện.

Về nguyên tắc, các nội dung kiểm soát xung đột lợi ích đều cần được luật hoá, đặc biệt là phát hiện và xử lý vi phạm. Ngay cả đối với phòng ngừa, bên cạnh sự tự giác của người thi hành công vụ nhằm loại trừ “ảnh hưởng không đúng đắn” được khơi dậy bởi bổn phận và đạo đức nghề nghiệp thì yếu tố quyết định vẫn là cơ chế pháp lý bảo đảm thực hiện các nghĩa vụ, trách nhiệm công vụ và giám sát từ sớm, từ xa nguy cơ bị tác động bởi lợi ích.

Dưới góc độ xã hội, hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước được đặc trưng bởi sự tương tác trực tiếp với người dân và từ đó, phát sinh tác động tức thời đến quyền, lợi ích của họ, nhất là cung cấp dịch vụ công, cấp phép, phê duyệt, đăng ký…

Dưới góc độ công vụ, kiểm soát xung đột lợi ích thể hiện qua mối quan hệ pháp lý giữa các chủ thể: công chức, người quản lý, người sử dụng công chức trong phân công, phân công lại, chấn chỉnh, ngưng hiệu lực, đình chỉ hành vi cho đến xử lý vi phạm ở mức độ nghiêm khắc hơn.

Kiểm soát xung đột lợi ích trên cả hai góc độ này đều liên quan đến yêu cầu công khai, minh bạch về thể chế (những việc được/không được làm), về trình tự, thủ tục thực hiện (điều kiện, các bước, biểu mẫu, khiếu nại…) cũng như phương thức xử lý vi phạm (khả năng khắc phục của công chức, áp dụng chế tài, khiếu nại..).

Công khai, minh bạch trong các mảng công tác của bộ máy HCNN là vấn đề song hành với các bảo đảm về quyền tiếp cận thông tin, quyền giám sát của người dân, tổ chức. Cung cấp thông tin, giải trình, công khai các quyết định quản lý nhà nước là những định hướng chung hướng tới xây dựng các mô hình kiểm soát tính đúng đắn của nền công vụ.

2. Giải pháp

2.1. Hoàn thiện pháp luật và tổ chức thực hiện pháp luật về công vụ

Pháp luật về cán bộ, công chức, viên chức đã và đang được hoàn thiện để xác định rõ quy chế pháp lý, nghĩa vụ, quyền hạn, trách nhiệm, chế độ thực thi nhiệm vụ, văn hoá công vụ và từ chức, xử lý vi phạm đối với người thi hành công vụ, kể cả sau khi nghỉ hưu.

Trong bối cảnh hiện nay, để thúc đẩy sự năng động của nền công vụ và mặt khác, khắc phục hiện tượng bất hành động trong một số lĩnh vực, đã có kiến nghị xây dựng các Luật: Luật đạo đức, Luật đạo đức công vụ, Luật bảo vệ người dám nghĩ, dám làm, Luật hành chính công…

Đối chiếu một cách tổng thể, có thể thấy rằng, về cơ bản, pháp luật về cán bộ, công chức, viên chức và các văn bản chuyên ngành (doanh nghiệp, đầu tư, đấu thầu…) đã và đang được hoàn thiện để phòng ngừa, phát hiện và xử lý nghiêm minh các biểu hiện xung đột lợi ích. Vấn đề đặt ra là khâu tổ chức thực hiện mà trọng tâm là bảo đảm chất lượng của đội ngũ người thi hành công vụ.

Xử lý xung đột lợi ích hiện đang nghiêng về phương thức giải quyết của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Có ý kiến đề nghị quan tâm hơn đến phương thức cán bộ, công chức chủ động từ bỏ lợi ích cá nhân hoặc từ chối thực hiện nhiệm vụ khi phát hiện mình đang ở trong tình huống xung đột lợi ích.

Luân chuyển cán bộ và thi tuyển lãnh đạo là những chủ trương cần được đánh giá thêm để phát huy tác dụng thực sự trong giải quyết xung đột lợi ích trong công tác cán bộ của hệ thống hành pháp.

2.2. Hoàn thiện pháp luật về giám sát và tổ chức thực hiện pháp luật về giám sát của Nhân dân

Các nghiên cứu khoa học và tổng kết thực tiễn đã chỉ ra những lĩnh vực tiềm ẩn nguy cơ và các loại xung đột lợi ích phổ biến để hình thành chế độ kiểm tra nội bộ và giám sát từ bên ngoài.

Khi nghiên cứu mô hình chính quyền đô thị, nơi không tổ chức Hội đồng nhân dân, biện pháp khắc phục khoảng trống giám sát của cơ quan dân cử đối với Uỷ ban nhân dân đã được hình thành. Luật Dân chủ ở cơ sở đã nhấn mạnh quyền của công dân được công khai thông tin và yêu cầu cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác, kịp thời; quyền kiểm tra, giám sát, kiến nghị, phản ánh, khiếu nại, tố cáo, khởi kiện đối với các quyết định, hành vi vi phạm pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở theo quy định của pháp luật.

Để bảo đảm tính khách quan, vô tư của việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ, bảo đảm việc sử dụng quyền lực công được kiểm soát từ nhiều kênh, việc luật hoá hoạt động giám sát của Nhân dân đang được đặt ra.

Khi góp ý vào Dự thảo Luật Đấu thầu (sửa đổi), phía Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam cho biết thời gian gần đây có tiến hành khảo sát các đối tượng là nhà thầu, bên mời thầu, các cơ quan có chức năng giám sát xã hội để đánh giá hệ thống đấu thầu mua sắm công. Và theo kết quả khảo sát, đối với vấn đề giám sát hoạt động đấu thầu, có hơn 57% bên mời thầu cho rằng cần thiết phải có tổ chức xã hội giám sát trong hoạt động đấu thầu, để đảm bảo tính minh bạch của hoạt động này [1].

2.3. Hoàn thiện pháp luật về tổ chức và hoạt động của Chính phủ, chính quyền địa phương

Công tác tổ chức, nhân sự là vấn đề chứa đựng những tiềm ẩn xung đột lợi ích. Nhiều chủ trương, quy định về phân cấp quản lý, về phòng, chống tiêu cực trong quy trình quản lý cán bộ đã được ban hành. Trên tinh thần kiểm soát quyền lực gắn với cá thể hóa trách nhiệm người đứng đầu, tăng cường tính công khai, minh bạch và trách nhiệm giải trình, Nghị quyết 04/NQ-CP ngày 10/01/2022 về đẩy mạnh phân cấp, phân quyền trong quản lý nhà nước yêu cầu: Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ không quyết định các vấn đề cụ thể thuộc trách nhiệm của các bộ, ngành theo phân công của Chính phủ và những vấn đề thuộc trách nhiệm của chính quyền địa phương trong phạm vi đã được phân cấp, phân quyền; tiếp tục rà soát, đơn giản hóa, loại bỏ các thủ tục thỏa thuận, chấp thuận, xin ý kiến, cho phép của cơ quan nhà nước cấp trên đối với những vấn đề đã được quản lý trên cơ sở quy hoạch và xác định rõ tiêu chuẩn, quy chuẩn tiêu chí, điều kiện, định mức kinh tế – kỹ thuật và đã được phân cấp, phân quyền quản lý.

Liên quan đến các định hướng này, có một số vấn đề sẽ cần được lưu ý hoàn thiện cả về thể chế cũng như tổ chức thực hiện: chế độ phân quyền, phân cấp, uỷ quyền; mô hình thị trưởng; tự chủ của địa phương (trong quyết định bộ máy tổ chức, biên chế…); áp dụng công nghệ thông tin trong các hoạt động của Chính phủ, CQĐP.

Hoạch định, đề xuất chính sách là một trong những chức năng nổi trội của Chính phủ và một chừng mực nào đó, của Uỷ ban nhân dân. Hiện nay, Quốc hội cùng các cơ quan Bộ, ngành của Việt Nam đặc biệt quan tâm đến việc hoàn thiện chính sách, pháp luật nhằm tăng cường công khai, minh bạch trong công tác xây dựng pháp luật. Giữa phòng ngừa, phát hiện và xử lý các hành vi lợi ích nhóm, cục bộ, tham nhũng, tiêu cực có mối liên hệ khá gần gũi. Vấn đề đặt ra là nhận diện hành vi tham nhũng tiêu cực lợi ích nhóm trong xây dựng pháp luật, biểu hiện của các hành vi, phương thức của nhóm lợi ích tác động trong quá trình xây dựng pháp luật.

Mặc dù quy trình, trình tự, thẩm quyền ban hành văn bản quy pháp luật được quy định ngày càng rõ trong Luật. Tuy nhiên, vẫn có ý kiến cho rằng cần xác định trách nhiệm công vụ của từng chủ thể từ khâu soạn thảo, thẩm định, thẩm tra, cho ý kiến, xem xét, quyết định thông qua và đồng thời, tăng cường hiệu quả hoạt động giám sát và phản biện xã hội. Như vậy, bên cạnh các biểu hiện được coi là phổ biến về xung đột lợi ích dẫn đến tham nhũng, kiểm soát xung đột lợi ích trong xây dựng pháp luật tuy không hoàn toàn mới nhưng lại được đặt ra với ý nghĩa thời sự./.

TS. Hoàng Thị Ngân

Nguyên Vụ trưởng Vụ Tổ chức hành chính Nhà nước và Công vụ,

Văn phòng Chính phủ