1. Các loại hình, chức năng của báo chí
Báo chí là sản phẩm thông tin về các sự kiện, vấn đề trong đời sống xã hội thể hiện bằng chữ viết, hình ảnh, âm thanh, được sáng tạo, xuất bản định kỳ và phát hành, truyền dẫn tới đông đảo công chúng thông qua các loại hình báo in, báo nói, báo hình, báo điện tử.
Hiện nay, hệ thống các cơ quan báo chí và các loại hình báo chí ở Việt Nam được tổ chức và hoạt động trên cơ sở Luật Báo chí số 103/2016/QH13 ngày 05 tháng 4 năm 2016 của Quốc hội, có hiệu lực kể từ ngày 01 tháng 01 năm 2017, được sửa đổi, bổ sung bởi Luật số 35/2018/QH14 ngày 20 tháng 11 năm 2018 của Quốc hội sửa đổi, bổ sung một số điều của 37 luật có liên quan đến quy hoạch, có hiệu lực kể từ ngày 01 tháng 01 năm 2019.
Theo đó, có 04 loại hình báo chí được tổ chức và hoạt động ở Việt Nam bao gồm:
Thứ nhất, báo in là loại hình báo chí sử dụng chữ viết, tranh, ảnh, thực hiện bằng phương tiện in để phát hành đến bạn đọc, gồm báo in, tạp chí in.
Thứ hai, báo nói là loại hình báo chí sử dụng tiếng nói, âm thanh, được truyền dẫn, phát sóng trên các hạ tầng kỹ thuật ứng dụng công nghệ khác nhau.
Thứ ba, báo hình là loại hình báo chí sử dụng hình ảnh là chủ yếu, kết hợp tiếng nói, âm thanh, chữ viết, được truyền dẫn, phát sóng trên các hạ tầng kỹ thuật ứng dụng công nghệ khác nhau.
Thứ tư, báo điện tử là loại hình báo chí sử dụng chữ viết, hình ảnh, âm thanh, được truyền dẫn trên môi trường mạng, gồm báo điện tử và tạp chí điện tử. Hình thức báo điện tử mới xuất hiện ở Việt Nam khoảng hai thập niên trở lại đây nhưng đã và đang dần chiếm ưu thế trong lĩnh vực truyền thông bởi nhiều thế mạnh nhờ việc ứng dụng công nghệ hiện đại.
Liên quan đến các loại hình báo chí còn có một loạt các sản phẩm báo chí và sản phẩm có tính chất báo chí với những tên gọi khác nhau cũng cần nhận diện để tránh sự nhầm lẫn với các loại hình báo chí. Cụ thể là:
– Tác phẩm báo chí: là đơn vị cấu thành nhỏ nhất của sản phẩm báo chí, có nội dung độc lập và cấu tạo hoàn chỉnh, gồm tin, bài được thể hiện bằng chữ viết, âm thanh hoặc hình ảnh.
– Sản phẩm báo chí: là ấn phẩm, phụ trương của báo in; nội dung hoàn chỉnh của báo điện tử; bản tin thông tấn; kênh phát thanh, kênh truyền hình; chuyên trang của báo điện tử.
– Bản tin thông tấn: là sản phẩm báo chí xuất bản định kỳ của cơ quan thông tấn nhà nước, được thể hiện bằng chữ viết, tiếng nói, âm thanh, hình ảnh để chuyển tải tin tức thời sự trong nước, thế giới hoặc thông tin có tính chất chuyên đề.
– Chương trình phát thanh, chương trình truyền hình: là tập hợp các tin, bài trên báo nói, báo hình theo một chủ đề trong thời lượng nhất định, có dấu hiệu nhận biết mở đầu và kết thúc.
– Kênh phát thanh, kênh truyền hình: là sản phẩm báo chí, gồm các chương trình phát thanh, truyền hình được sắp xếp ổn định, liên tục, được phát sóng trong khung giờ nhất định và có dấu hiệu nhận biết.
– Phụ trương: là trang tăng thêm ngoài số trang quy định và được phát hành cùng số chính của báo in.
– Chuyên trang của báo điện tử: là trang thông tin về một chủ đề nhất định, phù hợp với tôn chỉ, mục đích của báo điện tử, có tên miền cấp dưới của tên miền đã được quy định tại giấy phép hoạt động báo điện tử.
– Tạp chí điện tử: là sản phẩm báo chí xuất bản định kỳ, đăng tin, bài có tính chất chuyên ngành, được truyền dẫn trên môi trường mạng.
– Tạp chí khoa học: là sản phẩm báo chí xuất bản định kỳ để công bố kết quả nghiên cứu khoa học, thông tin về hoạt động khoa học chuyên ngành.
– Sản phẩm thông tin có tính chất báo chí: là sản phẩm thông tin được thể hiện bằng các thể loại báo chí, được đăng trên bản tin, đặc san, trang thông tin điện tử tổng hợp của cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp.
– Bản tin: là sản phẩm thông tin có tính chất báo chí xuất bản định kỳ, sử dụng thể loại tin tức để thông tin về hoạt động nội bộ, hướng dẫn nghiệp vụ, kết quả nghiên cứu, ứng dụng, kết quả các cuộc hội thảo, hội nghị của cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp.
– Đặc san: là sản phẩm thông tin có tính chất báo chí xuất bản không định kỳ theo sự kiện, chủ đề.
– Trang thông tin điện tử tổng hợp: là sản phẩm thông tin có tính chất báo chí của cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp, cung cấp thông tin tổng hợp trên cơ sở đăng đường dẫn truy cập tới nguồn tin báo chí hoặc trích dẫn nguyên văn, chính xác nguồn tin báo chí theo quy định của pháp luật về sở hữu trí tuệ.
Báo chí có chức năng, vai trò ngày càng quan trọng trong đời sống xã hội. Đó là các chức năng thông tin, chức năng tư tưởng, chức năng khai sáng – giải trí, chức năng tổ chức – quản lý, giám sát và phản biện xã hội, chức năng kinh tế – dịch vụ.
– Thông tin là chức năng cơ bản, chức năng khởi nguồn của báo chí. Báo chí ra đời là để đáp ứng, thỏa mãn nhu cầu thông tin giao tiếp của con người và xã hội. Xã hội càng phát triển, con người càng văn minh thì nhu cầu thông tin giao tiếp càng cao, càng đa dạng phong phú. Quá trình đáp ứng nhu cầu này làm cho báo chí phát triển nhanh chóng.
– Chức năng tư tưởng là chức năng xuyên suốt, thể hiện tính mục đích của báo chí. Với chức năng này, theo quan điểm của Đảng ta, báo chí là công cụ, phương tiện quan trọng dùng để truyền bá hệ tư tưởng của Đảng, giáo dục lý luận Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và làm cho hệ tư tưởng – lý luận này trở thành chủ đạo, chiếm ưu thế trong đời sống tinh thần, tư tưởng của đông đảo nhân dân. Báo chí là một binh chủng xung kích, đi đầu trong công tác tư tưởng của Đảng.
– Chức năng khai sáng – giải trí được hiểu rằng, báo chí không chỉ là kênh thông tin – truyền thông quan trọng cung cấp thông tin, kiến thức, mà còn là diễn đàn trao đổi, chia sẻ kỹ năng và kinh nghiệm phong phú nhằm nâng cao trình độ dân trí, đáp ứng nhu cầu phát triển bền vững. Văn hóa là hiện tượng xã hội đặc biệt. Hệ thống giá trị văn hóa được tồn tại và phát triển trong quá trình giao lưu và truyền tải từ người này sang người khác, từ cộng đồng này sang cộng đồng khác và từ thế hệ này đến thế hệ khác. Báo chí là kênh quan trọng cung cấp thông tin, kiến thức, giáo dục, giao lưu, truyền tải, tiếp biến văn hóa có hiệu quả nhất.
Giải trí là nhu cầu ngày càng đòi hỏi cao trong điều kiện kinh tế thị trường. Đó là quá trình báo chí tham gia và tạo điều kiện giúp công chúng sử dụng thời gian rỗi hợp lý, đáp ứng nhu cầu cân bằng trạng thái tâm lý để tái sản xuất sức lao động. Trên các loại hình báo chí và các dạng thức truyền thông hiện đại ngày càng có nhiều phương thức giải trí thú vị và hữu ích, nhất là truyền hình, phát thanh, báo mạng điện tử và mạng xã hội. Giải trí cũng là cách thức phổ biến, bảo vệ hệ giá trị văn hóa.
– Chức năng quản lý, giám sát và phản biện xã hội của báo chí thể hiện ở chỗ, báo chí duy trì và phát triển mối liên hệ chặt chẽ giữa chủ thể và khách thể quản lý thông qua việc duy trì và phát triển dòng thông tin hai chiều, bảo đảm cho các quyết định quản lý được thông suốt và thực thi. Giám sát có thể được hiểu là “theo dõi, kiểm tra xem có thực hiện đúng những điều quy định không”. Điều đó có nghĩa là, giám sát bao gồm hai quá trình, theo dõi và kiểm tra. Giám sát có ý nghĩa rất quan trọng trong việc bảo đảm cho hoạt động được thực hiện đúng mục đích và đạt hiệu quả tốt nhất trong điều kiện có thể, theo mục tiêu, chương trình, kế hoạch đã đề ra.
Giám sát xã hội của báo chí là quá trình báo chí bằng mọi phương thức huy động sức lực, trí tuệ và cảm xúc của đông đảo nhân dân với tinh thần trách nhiệm chính trị cao nhất trong việc theo dõi, kiểm tra quá trình thưc hiện đường lối, chủ trương chính sách của Đảng, pháp luật của nhà nước, bảo đảm đạt được mục đích cao nhất trong điều kiện có thể. Giám sát xã hội của báo chí bao gồm các bình diện khác nhau, như theo dõi, kiểm tra phát hiện những nơi làm đúng, làm tốt để biểu dương và nhân rộng; theo dõi và kiểm tra để phát hiện những nơi làm sai để uốn nắn và đấu tranh, bảo đảm cho đường lối, chính sách chủ trương của Đảng, pháp luật Nhà nước được thực thi đúng trong thực tế.
2. Các điều kiện bảo đảm cho việc tiếp cận, khai thác, đăng tải thông tin phòng, chống tham nhũng của cơ quan báo chí
Bảo đảm về chính trị, pháp lý
Báo chí là lực lượng xã hội nhưng gắn liền với đời sống chính trị. Vì vậy hoạt động báo chí phụ thuộc rất nhiều vào đời sống chính trị và luôn mang tính giai cấp. Ở Việt Nam, bên cạnh yếu tố pháp lý làm nền tảng để báo chí hoạt động là bảo đảm về chính trị với những định hướng, chỉ đạo quan trọng để xây dựng đời sống báo chí được vận hành đúng chủ trương, đường lối lãnh đạo của Đảng. Sự tham gia của báo chí vào công tác phòng, chống tham nhũng cũng đã được ghi nhận trong rất nhiều văn kiện của Đảng.
Bảo đảm pháp lý được biểu hiện ra bên ngoài là hệ thống các quy phạm pháp luật làm nền tảng pháp lý để báo chí tiếp cận, khai thác, đăng tải thông tin về phòng, chống tham nhũng. Bởi lẽ các thông tin về phòng, chống tham nhũng thường có tính chất “nhạy cảm”, liên quan đến việc thực thi nhiệm vụ, công vụ của các cơ quan, tổ chức, đơn vị và quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, Các thông tin về phòng, chống tham nhũng mà cơ quan báo chí đăng tải có ảnh hưởng sâu rộng đến tâm lý, nhận thức của cộng đồng và toàn xã hội. Vì vậy, việc tiếp cận, khai thác, đăng tải thông tin về phòng, chống tham nhũng phải được thực hiện trong khuôn khổ của pháp luật. Các cơ quan, tổ chức, đơn vị cá nhân có thẩm quyền không thể lạm quyền, cản trở hoạt động báo chí hoặc che giấu thông tin về hoạt động của mình nhưng đồng thời cũng ngăn ngừa các cơ quan báo chí đăng tải thông tin sai sự thật về phòng, chống tham nhũng.
Công tác quản lý báo chí
Quản lý báo chí có vai trò đặc biệt quan trọng để bảo đảm hoạt động báo chí lành mạnh, phát huy được vai trò và sứ mạng của mình. Quản lý báo chí có thể phân chia thành hai cấp độ: quản lý vi mô và quản lý vĩ mô. Quản lý vi mô là quản lý tòa soạn báo chí. Ở cấp độ này, có thể gọi là quản trị tòa soạn báo chí. Quản lý vĩ mô là quản lý nhà nước về báo chí. Để việc khai tiếp cận, khai thác, đăng tải thông tin về phòng, chống tham nhũng của cơ quan báo chính cũng cần được dưới sự quản lý của nhà nước.
Quản lý báo chí có nội dung rất rộng, bao gồm cả việc ban hành chính sách, tổ chức thực hiện các biện pháp nhằm quy hoạch, tổ chức hệ thống cơ quan báo chí hợp lý, tránh sự trùng lặp, chồng chéo trong thực hiện tôn chỉ, mục đích giữa các cơ quan báo chí; thực hiện các giải pháp nhằm tăng cường trình độ chuyên môn, năng lực và nâng cao đạo đức cách mạng của người làm báo…Trong phạm vi hẹp, quản lý báo chí bao gồm các hoạt động cấp phép, lãnh đạo cơ quan báo chí thực hiện nhiệm vụ và thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm trong hoạt động báo chí.
Quản lý báo chí có tác động rất lớn đến việc tiếp cận, khai thác, đăng tải thông tin về phòng, chống tham nhũng. Nếu công tác quản lý báo chí có hiệu lực, hiệu quả thì các cơ quan báo chí sẽ tổ chức thực hiện việc tiếp cận, khai thác, đăng tải thông tin về phòng, chống tham nhũng đúng với phạm vi tôn chỉ, mục đích và chức năng, thẩm quyền của mình. Nếu công tác quản lý báo chí bị buông lỏng sẽ dẫn đến việc lợi dụng hoạt động báo chí để gây khó khăn, phiền hà, sách nhiễu đối với các cơ quan, tổ chức, cá nhân, thậm chí làm cản trở đến công tác phòng, chống tham nhũng.
Công tác lãnh đạo, chỉ đạo, sự phối hợp của các cơ quan, tổ chức, đơn vị trong việc tổ chức thực hiện các quy định về công khai thông tin về phòng, chống tham nhũng
Công khai thông tin về phòng, chống tham nhũng là lĩnh vực khá đặc thù. Điều 13 Luật Phòng, chống tham nhũng quy định trách nhiệm của các chủ thể trong việc tổ chức họp báo, phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí. Theo đó, cơ quan, tổ chức, đơn vị có trách nhiệm tổ chức họp báo, phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí định kỳ hoặc đột xuất về tổ chức và hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị mình, về công tác phòng, chống tham nhũng và xử lý vụ việc, vụ án tham nhũng theo quy định của pháp luật về báo chí; tổ chức họp báo, phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí đột xuất đối với vụ việc có liên quan đến tổ chức và hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị mình mà dư luận xã hội quan tâm, trừ trường hợp pháp luật về báo chí có quy định khác. Để công khai thông tin về công tác phòng, chống tham nhũng, Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 cũng quy định về công khai báo cáo (và trách nhiệm của Chính phủ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Kiểm toán nhà nước, Ủy ban nhân dân các cấp trong việc công khai các báo cáo về công tác phòng, chống tham nhũng (Điều 16). Khoản 2 Điều 15 Luật Phòng, chống tham nhũng cũng quy định: Trường hợp báo chí đăng tải thông tin về vi phạm pháp luật và có yêu cầu trả lời các vấn đề liên quan đến việc thực hiện nhiệm vụ, công vụ được giao thì cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân có thẩm quyền phải giải trình và công khai nội dung giải trình trên báo chí theo quy định của pháp luật…
Có thể thấy pháp luật về phòng, chống tham nhũng có rất nhiều quy định liên quan đến tiếp cận, khai thác và đăng tải thông tin về phòng, chống tham nhũng. Tuy nhiên, việc thực hiện trên thực tế như thế nào lại phụ thuộc rất nhiều vào công tác lãnh đạo, chỉ đạo, trách nhiệm phối hợp của thủ trưởng các cơ quan, tổ chức, đơn vị trong việc cung cấp thông tin cho báo chí. Trường hợp thiếu sự phối hợp và các cơ quan, tổ chức, đơn vị không phối hợp, không tạo điều kiện cho các cơ quan báo chí, người làm báo thực hiện quyền của mình thì báo chí khó có thể tiếp cận, khai thác, đăng tải thông tin về phòng, chống tham nhũng một cách kịp thời, khách quan.
Trình độ chuyên môn, năng lực, bản lĩnh, ý thức và trách nhiệm đạo đức
Nghề báo là nghề rất đặc thù, đòi hỏi mỗi lãnh đạo cơ quan báo chí và người làm báo phải thực sự “mắt sáng, bút sắc, lòng trong”. Việc tiếp cận, khai thác, đăng tải các thông tin về phòng, chống tham nhũng phải dự trên nền tảng đạo đức của người làm báo cách mạng, không thiên vị, bám sát tôn chỉ, mục đích trong hoat động báo chí và phục vụ Đảng, phục vụ chế độ, phục vụ cộng đồng. Kiên quyết không để xảy ra tình trạng lợi dụng danh nghĩa báo chí để thực hiện các mục đích cá nhân, xâm hại đến lợi ích của nhà nước, của tập thể và người khác. Cơ quan báo chí phải tích cực tham gia vào công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng và không thể bị mua chuộc.
Yêu cầu đặt ra trên đây đòi hỏi người đứng dầu cơ quan báo chí và người làm báo phải là những người có trình độ chuyên môn tốt, có đạo đức trong sáng, có dũng khí, tinh thần chiến đấu cao để có thể tham gia sâu và có hiệu quả vào công tác phòng, chống tham nhũng, chống lại mọi thói xấu hay các vấn đề tiêu cực trong xã hội. Với người làm báo, Hồ Chí Minh quan niệm: “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng”[1]. Họ là người chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng của Đảng, góp phần quan trọng trong công cuộc bảo vệ nền tảng tư tưởng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch. Để báo chí nói chung và người làm báo nói riêng làm được điều đó cần bảo đảm nguyên tắc: “Ban Chấp hành Trung ương phải kiểm soát các báo chí của Đảng để tránh những khuyết điểm về kỹ thuật và chính trị”[2]. Người yêu cầu phải tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với báo chí, trong đó có việc đưa đảng viên của Đảng Cộng sản Việt Nam vào phụ trách báo chí của Đảng.
Sự đồng thuận, ủng hộ của các thiết chế xã hội và người dân
Hoạt động báo chí là hoạt động thông tin về tất cả các lĩnh vực. Nếu không có thông tin thì không thể có hoạt động báo chí. Vì vậy, sự đồng thuận và ủng hộ của các thiết chế xã hội và người dân có ý nghĩa rất quan trọng cho báo chí có thể tiếp cận, khai thác, đăng tải thông tin về phòng, chống tham nhũng.
Trước hết, với vai trò của mình, các thiết chế xã hội (Mặt trận Tổ quốc, các hiệp hội, cộng đồng doanh nghiệp, Ban Thanh tra Nhân dân, Ban Giám sát đầu tư cộng đồng) và người dân chính là những chủ thể giám sát từ phía xã hội đối với công tác phòng, chống tham nhũng. Vì vậy, đây là một trọng những nguồn thông tin quan trọng mà các cơ quan báo chí có thể tiếp cận, khai thác, đăng tải để bảo đảm thông tin về phòng, chống tham nhũng đa chiều, phong phú.
ThS. Hoàng Diệu Anh
Trưởng phòng Thư ký Biên tập, Báo Thanh tra