Giải pháp nâng cao hiệu quả giám sát đầu tư của cộng đồng đối với dự án đầu tư công tại cơ sở

– Tỉnh uỷ, các cấp uỷ Đảng cần tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo nhằm quán triệt và thực hiện đầy đủ, nghiêm túc những định hướng, chỉ đạo về phát huy vai trò, trách nhiệm của Ủy ban Mặt trận tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên trong thực hiện chức năng giám sát và phản biện xã hội, trọng tâm là giám sát cộng đồng đối với các công trình, dự án đầu tư công thực hiện trên địa bàn; tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo nhằm nâng cao hiệu quả công tác tuyên truyền, phổ biến, quán triệt về mục đích, ý nghĩa, vai trò, nhiệm vụ, quyền hạn của giám sát đầu tư của cộng đồng nhằm nâng cao nhận thức của cán bộ, công chức, viên chức và nhân dân về công tác giám sát, phản biện xã hội, giám sát đầu tư cộng đồng đối với các chương trình, dự án đầu tư công do người dân hưởng lợi.

– Hội đồng nhân dân tỉnh, thành phố cần tăng cường phối hợp với Ban Thường trực Uỷ ban Mặt trận tổ quốc Việt Nam tỉnh trong công tác chỉ đạo, định hướng xây dựng chương trình, nội dung phối hợp công tác, tập trung vào việc tuyên truyền, tập huấn kỹ năng, nghiệp vụ giám sát; trao đổi, cung cấp thông tin, tài liệu phục vụ cho hoạt động giám sát; tiếp nhận kiến nghị giám sát của Ban giám sát đầu tư cộng đồng; trao đổi kinh nghiệm về giám sát; phối hợp giám sát đối với người đứng đầu cơ quan, tổ chức, đơn vị có trách nhiệm liên quan đến vi phạm được phát hiện thông qua hoạt động giám sát đầu tư cộng đồng.

Trong hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn, Hội đồng nhân dân cần lựa chọn nội dung, đối tượng là chủ chương trình, chủ đầu tư, cơ quan quản lý nhà nước có liên quan để thực hiện chất vấn và trả lời chất vấn về các vấn đề: Trách nhiệm trong việc ban hành chính sách, chương trình, dự án về đầu tư công; trách nhiệm thực hiện công khai, cung cấp thông tin phục vụ việc giám sát; trách nhiệm của chủ đầu tư, chủ trương trình/dự án, nhà thầu trong việc tuân thủ pháp luật khi thực hiện các dự án đầu tư công; trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc tiếp nhận, xử lý kiến nghị của Ban Giám sát đầu tư cộng đồng, trong việc bảo đảm nguồn lực phục vụ việc giám sát.

– Uỷ ban nhân dân tỉnh chỉ đạo Uỷ ban nhân dân cấp huyện, cấp xã xây dựng, công khai thông tin về quy hoạch, kế hoạch đầu tư công trên địa bàn; cung cấp các thông tin cần thiết cho Ủy ban Mặt trận tổ quốc Việt Nam, Ban Giám sát đầu tư cộng đồng; thường xuyên xem xét giải quyết, trả lời các vấn đề thuộc thẩm quyền theo quy định của pháp luật mà Ban Giám sát đầu tư cộng đồng kiến nghị; kiểm tra, ngăn chặn kịp thời, xử lý nghiêm các sai phạm theo thẩm quyền đối với các hành vi vi phạm pháp luật được phát hiện qua hoạt động giám sát.

– Uỷ ban nhân dân tỉnh chỉ đạo các cơ quan chức năng tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra đối với các cơ quan quản lý nhà nước, chủ đầu tư, ban quản lý chương trình, dự án trong thực hiện giám sát đầu tư cộng đồng, nhằm bảo đảm cho quy định của pháp luật về đầu tư công được thi hành một cách nghiêm minh và công bằng; phòng ngừa các hành vi tham nhũng, thất thoát, lãng phí, tiêu cực trong thực hiện dự án. Chỉ đạo Thanh tra tỉnh tăng cường thanh tra đối với các dự án đầu tư có nguồn vốn lớn, tác động đến mục tiêu phát triển kinh tế – xã hội trên địa bàn tỉnh; thanh tra việc thực hiện công khai, minh bạch thông tin theo quy định của Luật phòng, chống tham nhũng; tiếp nhận, xử lý kịp thời đối với phản ánh, kiến nghị của Mặt trận tổ quốc Việt Nam và Ban Giám sát đầu tư cộng đồng.

Thứ hai, nâng cao năng lực của các chủ thể giám sát đầu tư cộng đồng.

– Ban Thường trực Ủy ban Mặt trận tổ quốc Việt Nam tỉnh, thành phố xây dựng Cẩm nang hướng dẫn công tác giám sát đầu tư cộng đồng phù hợp với đặc thù riêng của từng địa phương, tập trung vào các vấn đề sau:

+ Hướng dẫn căn cứ pháp lý liên quan đến công tác giám sát đầu tư cộng đồng với các quy định cụ thể về: Thành lập Ban giám sát đầu tư cộng đồng; mục tiêu, đối tượng, phạm vi giám sát đầu tư cộng đồng; thẩm quyền, trách nhiệm, nghĩa vụ của giám sát đầu tư cộng đồng; nội dung giám sát đầu tư cộng đồng.

+ Hướng dẫn thẩm quyền, trách nhiệm, nghĩa vụ của các chủ thể và đối tượng của giám sát đầu tư cộng đồng.

+ Hướng dẫn cụ thể quy trình giám sát đầu tư cộng đồng theo các bước và cách thức thực hiện từng bước giám sát.

+ Nhận diện một số dạng vi phạm phổ biến trong thực hiện các dự án đầu tư công.

+ Hướng dẫn một số biện pháp nghiệp vụ về kiểm tra, xác minh, lập biên bản, báo cáo, kiến nghị kết quả giám sát…

+ Hướng dẫn về cách sử dụng, thanh toán các chi phí thực hiện giám sát đầu tư cộng đồng.

+ Hướng dẫn chế độ thông tin báo cáo có liên quan đến giám sát đầu tư cộng đồng.

+ Xây dựng các biểu mẫu phục vụ cho công tác giám sát đầu tư cộng đồng.

– Về bồi dưỡng kiến thức: Cần tập huấn kiến thức pháp luật về phòng, chống tham nhũng, pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở, các quy định về giám sát cộng đồng, vai trò, trách nhiệm của các bên liên quan trong hoạt động giám sát. Hình thức tập huấn đơn giản, áp dụng tối đa phương pháp có sự tham gia với đa dạng thành phần, có thảo luận các tình huống sát với thực tế ở địa phương và có thực hành thực tế. Quy mô tập huấn nên tiến hành nhóm nhỏ ở địa bàn thôn, bản, tổ dân phố.

– Về tập huấn kỹ năng giám sát: Kỹ năng giám sát là yếu tố xương sống để nâng cao năng lực giám sát. Tổ chức tập huấn cho các thành viên Ban giám sát đầu tư cộng đồng (dự kiến được thành lập, lựa chọn). Phương pháp tập huấn theo cách thức: Hướng dẫn xây dựng nội dung, kế hoạch giám sát; yêu cầu các chủ thể có liên quan cung cấp thông tin, tài liệu (cần đặt ra tình huống nếu chủ đầu tư, nhà thầu không cung cấp đầy đủ, kịp thời thì chủ thể tiếp tục làm gì, như thế nào?); lựa chọn công trình, dự án cụ thể để thực hiện giám sát (hướng dẫn đọc bản vẽ kỹ thuật; chủng loại, khối lượng vật tư; giám sát chất lượng kỹ thuật công trình…). Cơ quan chủ trì tập huấn cần mời cán bộ có chuyên môn về kỹ thuật, kinh nghiệm giám sát tham gia. Đối với kỹ năng thu thập, xác minh tài liệu, ghi biên bản làm việc có thể mời cán bộ thanh tra, kiểm tra thực hiện; xây dựng biểu mẫu để ghi chép thông tin, hỗ trợ cách trao đổi, thực hiện quá trình giám sát.

– Về công cụ giám sát: Cần xây dựng hệ thống tài liệu, sổ sách, biểu mẫu và hướng dẫn các thành viên Ban giám sát đầu tư cộng đồng áp dụng khi thực hiện giám sát đối với các công trình cụ thể. Có thể áp dụng các công cụ giám sát đơn giản, như máy ảnh, điện thoại có ghi hình, các công cụ để đo đạt được chính xác khối lượng vật tư… để hỗ trợ hoạt động giám sát.

– Về dự án/lĩnh vực giám sát: Lựa chọn các công trình đầu tư công hoặc các công trình do nhà nước và nhân dân cùng làm ở ngay địa bàn xã, phường để triển khai giám sát. Việc giám sát trực tiếp đối với các công trình, dự án cụ thể sẽ giúp kiểm chứng và khẳng định được mức độ thay đổi năng lực của các chủ thể giám sát. Kết quả giám sát cần được ghi nhận lại cụ thể về nội dung, tính chất, mức độ vi phạm; phương pháp, cách thức phát hiện ra vi phạm; các hành vi vi phạm điển hình khi thực hiện dự án…

– Ban Thường trực Ủy ban Mặt trận tổ quốc Việt Nam cấp huyện cần đa dạng và kết hợp các hình thức để giúp nâng cao nhận thức, trang bị kiến thức cho người dân bằng các phương pháp, cách thức tập huấn đơn giản, “cầm tay chỉ việc”, sân khấu hóa, loa truyền thanh, điện thoại, và đặc biệt cần thông qua các kênh thông tin gần gũi như hội phụ nữ, hội người cao tuổi để thu thập thông tin về quá trình triển khai dự án. Nội dung tài liệu tập huấn ngoài những vấn đề cơ bản theo quy định pháp luật thì nên xây dựng tài liệu, sản phẩm được tổng hợp từ chính kinh nghiệm của cộng đồng để các chủ thể giám sát tiếp tục sử dụng để giúp cộng đồng dân cư về kiến thức, kinh nghiệm khi thực hiện giám sát các dự án sau này.

– Ban Thường trực Ủy ban Mặt trận tổ quốc Việt Nam cấp xã cần trang bị những điều kiện, phương tiện làm việc cần thiết phục vụ việc giám sát, như: In thẻ cho các thành viên Ban giám sát đầu tư cộng đồng để thuận tiện cho thực hiện nhiệm vụ giám sát; in ấn, phát hành Cẩm nang hướng dẫn về giám sát đầu tư cộng đồng; vận động, kết nối, lập danh sách đối với những cán bộ có trình độ, kinh nghiệm, sức khỏe đã về hưu sinh sống trên địa bàn để mời tham gia vào Ban giám sát đầu tư cộng đồng hoặc tham gia với tư cách là người dân có trình độ chuyên môn do Ban giám sát đầu tư cộng đồng mời theo quy định. Ngoài ra, trong quá trình huy động người dân tham gia hoạt động giám sát đầu tư cộng đồng, Uỷ ban Mặt trận tổ quốc Việt Nam cấp xã cần huy động người dân sinh sống tại nơi công trình/dự án triển khai vì họ là những người trực tiếp hưởng lợi từ kết quả của dự án nên sẽ có nhiều động lực tham gia vào Ban giám sát đầu tư cộng đồng.

Thứ ba, nâng cao trách nhiệm, hiệu quả hoạt động của Ban giám sát đầu tư cộng đồng

– Nâng cao tinh thần tình nguyện và trách nhiệm của người dân đối với hoạt động giám sát đầu tư cộng đồng. Uỷ ban nhân dân, Uỷ ban Mặt trận tổ quốc Việt Nam cấp xã cần phát huy tinh thần tình nguyện, vai trò, trách nhiệm của người dân tích cực tham gia vào công tác giám sát cộng đồng thông qua cách thức tuyên truyền, vận động phù hợp. Các cơ quan này có thể thông qua người dân có uy tín trong cộng đồng dân cư (già làng, trưởng bản, trưởng thôn, tổ trưởng dân phố…) để tuyên truyền, vận động người dân tham gia hoạt động giám sát. Cách thức huy động sự tham gia của người dân hiệu quả nhất chính là để họ trực tiếp nhận thức được tác động của dự án đầu tư công mang lại đối với cuộc sống của người dân, đó là những dự án được xây dựng đúng mục đích, nhu cầu của người dân và không có tham nhũng, tiêu cực trong thực hiện dự án.

– Chủ động thu thập thông tin, tài liệu phục vụ hoạt động giám sát. Khi kế hoạch giám sát được phê duyệt, Ban giám sát đầu tư cộng đồng cần chủ động phân công các thành viên chủ động thu thập thông tin, tài liệu, tìm hiểu về dự án, xây dựng kế hoạch thực hiện nhiệm vụ của mỗi thành viên. Các thành viên Ban giám sát đầu tư cộng đồng cần chủ động nghiên cứu hồ sơ, tài liệu; thu thập thông tin từ nhiều kênh khác nhau về dự án, công trình; tham khảo kinh nghiệm của các chuyên gia, người dân có trình độ, kinh nghiệm về lĩnh vực giám sát; xây dựng kế hoạch làm việc của cá nhân, trao đổi, thảo luận với các thành viên Ban giám sát đầu tư cộng đồng nhằm làm rõ hơn các nội dung cần giám sát; nghiên cứu các văn bản pháp luật có liên quan đến việc triển khai dự án…

– Nội dung giám sát cần có trọng tâm, trọng điểm, phù hợp với trình độ, năng lực và thẩm quyền của Ban giám sát đầu tư cộng đồng. Giám sát đối với dự án đầu tư công là vấn đề khó, có tính phức tạp về chuyên môn, kỹ thuật, khối lượng công việc lớn, việc giám sát cần người có trình độ chuyên môn phù hợp, cũng như đòi hỏi trang thiết bị, phương tiện phục vụ việc giám sát. Trong khi đó, nội dung giám sát theo quy định pháp luật là tương đối rộng, thẩm quyền hạn chế, trình độ, năng lực của các thành viên Ban giám sát đầu tư cộng đồng không đồng đều. Vì vậy, việc xác định nội dung giám sát cho phù hợp với điều kiện, nguồn lực là rất quan trọng. Theo đó, nội dung giám sát đầu tư cộng đồng cần tập trung vào những vấn đề sau: (i) Giám sát việc công khai minh bạch dự án đầu tư, từ khâu quy hoạch, chủ trương đầu tư, thiết kế và tổng dự toán của dự án; thông tin về chủ đầu tư, các đơn vị tham gia tư vấn dự án; thông tin về giải phóng mặt bằng, thời gian khởi công, thời gian hoàn thành, công tác nghiệm thu chạy thử; nghiệm thu hoàn thành và đưa dự án vào sử dụng; (ii) Giám sát việc thực hiện các định mức trong thi công các kết cấu thành phần (cụ thể hoá phần định mức theo tỷ lệ các vật liệu thành phần cấu tạo nên kết cấu sản phẩm) gắn với nhật ký thi công của nhà thầu và tư vấn giám sát; (iii) giám sát việc thi công dự án tác động đến môi trường xung quan như thế nào; (iv) giám sát sự phù hợp của nội dung quyết định đầu tư dự án với quy hoạch, kế hoạch đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt (v) giám sát hiệu quả đầu tư và việc phát hiện gây lãng phí, thất thoát vốn, tài sản nhà nước, ảnh hưởng xấu đến chất lượng công trình, xâm hại lợi ích của cộng đồng.

– Ban giám sát đầu tư cộng đồng chú trọng sử dụng các phương tiện kỹ thuật phục vụ cho hoạt động giám sát. Theo đó, trong quá trình giám sát, các thành viên Ban giám sát đầu tư cộng đồng chú trọng sử dụng máy ảnh, điện thoại thông minh để quay phim, chụp ảnh về những hành vi vi phạm mà bằng quan sát trực quan có thể phát hiện được, như hành vi gây ô nhiễm môi trường; sử dụng nguyên vật liệu kém chất lượng, không đúng chủng loại; thi công không đúng với thiết kế… Với việc cung cấp những bằng chứng cụ thể, sinh động về hành vi vi phạm, những kiến nghị của Ban giám sát đầu tư cộng đồng sẽ là căn cứ quan trọng, thuyết phục các cơ quan có thẩm quyền áp dụng các biện pháp thanh tra, kiểm tra, điều tra, chấn chỉnh, xử lý.