Thể chế hóa các chủ trương của Đảng, Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa X ban hành Pháp lệnh thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 1998; Quốc hội đã thông qua Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2005 và năm 2013; Chính phủ ban hành Nghị định số 68/2006/NĐ-CP ngày 18/7/2006 quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; Nghị định số 84/2014/NĐ-CP ngày 08/9/2014 quy định chi tiết một số điều của Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí và đề ra các nhiệm vụ, giải pháp trong Chương trình tổng thể của Chính phủ về thực hành tiết kiệm, chống lãng phí tại Quyết định số 1658/QĐ-TTg ngày 30/12/2022 của Thủ tướng Chính phủ.
Thực hiện các nghị quyết, chỉ thị, kết luận của Trung ương Đảng, Bộ Chính trị, Ban Bí thư và quy định của pháp luật, các cấp, các ngành, cán bộ, công chức, viên chức đã xác định rõ hơn trách nhiệm trong chỉ đạo, thực hiện nhiệm vụ thực hành tiết kiệm, chống lãng phí. Kết quả cho thấy tình hình kinh tế xã hội có những chuyển biến tích cực và đạt được kết quả quan trọng trên nhiều lĩnh vực; giữ vững ổn định kinh tế vĩ mô, lạm phát được kiểm soát, tăng trưởng đạt mức cao so với các nước trong khu vực và thế giới, các cân đối lớn của nền kinh tế được bảo đảm. Công tác thực hành tiết kiệm, chống lãng phí được đẩy mạnh và phát huy trên nhiều lĩnh vực, góp phần huy động, quản lý, sử dụng có hiệu quả nguồn nhân lực, vật lực, tài lực, bảo đảm quốc phòng, an ninh, đối ngoại, an sinh xã hội, phúc lợi xã hội của đất nước.
Bên cạnh kết quả đã đạt được, lãng phí còn diễn ra khá phổ biến, dưới nhiều dạng thức khác nhau, đã và đang gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng cho phát triển. Công tác đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực đã chỉ ra qua các vụ án, vụ việc cho thấy một số bộ, ngành, cán bộ, công chức, viên chức còn gây thất thoát, lãng phí nghiêm trọng trong quá trình thực hiện các dự án đầu tư công; các vụ việc liên quan đến các lĩnh vực như quản lý tài chính, tín dụng, tài sản công, đầu tư công, đất đai, tài nguyên, khoáng sản, quản lý vốn Nhà nước tại doanh nghiệp, quản lý, sử dụng lao động và thời gian lao động,…; ở một số cơ quan, đơn vị có tình trạng đánh giá, bố trí, sử dụng cán bộ, công chức, viên chức chưa đúng người, đúng việc, thiếu khách quan, toàn diện, chưa tạo được môi trường làm việc bình đẳng để tạo cơ hội cho cán bộ, công chức, viên chức yên tâm công tác, cống hiến.
Những hạn chế này là một trong những nguyên nhân gây suy giảm nguồn lực con người, nguồn lực tài chính, giảm hiệu quả sản xuất, tăng gánh nặng chi phí, gây cạn kiệt tài nguyên, gây suy giảm lòng tin của người dân với Đảng, Nhà nước, tạo rào cản vô hình trong phát triển kinh tế – xã hội, bỏ lỡ thời cơ phát triển của đất nước. Việc thực hiện các nghị quyết, chỉ thị, văn bản pháp luật về phòng, chống lãng phí trong thực tế vẫn còn hạn chế; hệ thống tiêu chuẩn, định mức, chế độ, một số chưa phù hợp thực tế nhưng chậm được sửa đổi, bổ sung; xử lý lãng phí chưa được đề cao, thường gắn với xử lý vụ việc tham nhũng, tiêu cực; công tác đánh giá, bố trí, sử dụng cán bộ, công chức, viên chức còn cảm tính, chưa thực sự khách quan trong khi chính sách bảo vệ cán bộ, công chức, viên chức năng động, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm chưa hình thành trong thực tế dẫn đến sự hoài nghi, thậm chí mất đoàn kết nội bộ trong một số cơ quan, đơn vị;… Do vậy, cần quan tâm đến vai trò, trách nhiệm của các cấp ủy, tổ chức đảng và sự nêu gương của người đứng đầu, đặc biệt là của từng cán bộ, công chức, viên chức trong công tác thực hành tiết kiệm, chống lãng phí.
Tiết kiệm, chống lãng phí đã được Hiến pháp năm 2013 quy định: “Cơ quan, tổ chức, cá nhân phải thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, phòng, chống tham nhũng trong hoạt động kinh tế – xã hội và quản lý nhà nước”. Trên cơ sở đó, Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2013 quy định trách nhiệm của cán bộ, công chức, viên chức, viên chức: “(1). Thực hiện chương trình, kế hoạch, mục tiêu, chỉ tiêu tiết kiệm và yêu cầu chống lãng phí được giao. (2). Quản lý, sử dụng vốn nhà nước, tài sản nhà nước được giao đúng mục đích, định mức, tiêu chuẩn, chế độ; giải trình và chịu trách nhiệm cá nhân về việc để xảy ra lãng phí thuộc phạm vi quản lý, sử dụng. (3). Tham gia hoạt động thanh tra nhân dân, tham gia giám sát, đề xuất các biện pháp, giải pháp thực hành tiết kiệm, chống lãng phí trong cơ quan, tổ chức và trong lĩnh vực công tác được phân công; kịp thời phát hiện, ngăn chặn và xử lý hành vi gây lãng phí theo thẩm quyền”.
Như vậy, cán bộ, công chức, viên chức có trách nhiệm cần phải đảm bảo trong việc thực hành tiết kiệm, chống lãng phí bao gồm thực hiện chương trình, kế hoạch, mục tiêu, chỉ tiêu tiết kiệm và chồng lãng phí được giao; trách nhiệm trong việc quản lý, sử dụng vốn, tài sản nhà nước đúng mục đích, định mức, tiêu chuẩn, chế độ; đồng thời, chịu trách nhiệm (kỷ luật, bồi thường, khắc phục,…) và giải trình về việc để xảy ra lãng phí nếu vi phạm. Bên cạnh đó, cán bộ, công chức, viên chức tham gia vào hoạt động thanh tra, giám sát và đề xuất các biện pháp nhằm hạn chế, khắc phục lãng phí trong cơ quan, tổ chức để ngăn chặn và xử lý hành vi gây vi phạm.
Nghị định số 84/2014/NĐ-CP ngày 08/9/2014 của Chính phủ quy định cụ thể về trách nhiệm của cán bộ, công chức, viên chức thực hiện bồi thường trong thực hành tiết kiệm, chống lãng phí: Cán bộ, công chức, viên chức, viên chức và người lao động làm việc trong cơ quan, tổ chức sử dụng ngân sách nhà nước có hành vi vi phạm, không thực hiện hoặc thực hiện không đúng các quy định tại các Điều 27, 32, 45, 53 và 58 của Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí và người đứng đầu doanh nghiệp nhà nước có hành vi vi phạm, không thực hiện hoặc thực hiện không đúng quy định tại Điều 61, 62 của Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, để xảy ra lãng phí, gây thiệt hại phải có nghĩa vụ bồi thường thiệt hại theo quy định tại Nghị định này. Cán bộ, công chức, viên chức, viên chức vi phạm các quy định của pháp luật gây thiệt hại tài sản của cơ quan, tổ chức mà không thuộc quy định tại khoản 1 Điều này thì có nghĩa vụ bồi thường thiệt hại theo quy định của pháp luật về xử lý trách nhiệm vật chất đối với cán bộ, công chức, viên chức hoặc pháp luật về xử lý kỷ luật viên chức và trách nhiệm bồi thường, hoàn trả của viên chức.
Trên cơ sở đó, việc xem xét, xử lý trách nhiệm bồi thường sẽ căn cứ vào lỗi, tính chất của hành vi lãng phí gây thiệt hại, mức độ lãng phí, thiệt hại thực tế gây ra để quyết định mức và phương thức bồi thường thiệt hại; bảo đảm khách quan, công bằng và công khai. Trách nhiệm bồi thường được xác định tương ứng với mức độ trách nhiệm và vi phạm của từng người. Trường hợp không xác định được mức độ trách nhiệm và vi phạm của từng người thì trách nhiệm bồi thường được chia đều cho từng người. Khi có hành vi lãng phí gây thiệt hại, người đứng đầu cơ quan, tổ chức phải tiến hành xác minh sơ bộ đánh giá giá trị thiệt hại và lập biên bản về nội dung vụ việc để làm căn cứ xem xét xử lý trách nhiệm bồi thường thiệt hại; người có thẩm quyền ra quyết định về bồi thường thiệt hại có trách nhiệm thành lập Hội đồng xử lý trách nhiệm bồi thường thiệt hại để xem xét, giải quyết việc bồi thường thiệt hại. Trường hợp ngay sau khi phát hiện có hành vi lãng phí, gây thiệt hại phải bồi thường, người có nghĩa vụ bồi thường có đơn xin tự nguyện bồi thường, hoàn trả thiệt hại và được người có thẩm quyền ra quyết định về bồi thường thiệt hại đồng ý bằng văn bản về mức, phương thức và thời hạn bồi thường thì không phải thành lập Hội đồng xử lý trách nhiệm bồi thường thiệt hại, mức bồi thường thiệt hại trong trường hợp này không được thấp hơn giá trị thiệt hại sơ bộ được đánh giá theo quy định.
Thực hành tiết kiện, chống lãng phí là nhiệm vụ quan trọng không chỉ của cán bộ, công chức, viên chức mà còn là nhiệm vụ quan trọng của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội, có vị trí tương đương với phòng, chống tham nhũng, tiêu cực; cần được tiến hành mạnh mẽ, kiên quyết, kiên trì, đồng bộ, có trọng tâm, trọng điểm, kết hợp chặt chẽ giữa phòng ngừa, phát hiện, xử lý và sử dụng đồng bộ các biện pháp chính trị, tư tưởng, tổ chức, hành chính, kinh tế, hình sự. Do đó, việc kịp thời phát hiện và xử lý người có hành vi vi phạm các quy định, trách nhiệm về thực hành tiết kiện, chống lãng phí cần quan tâm hơn nữa. Người phát hiện lãng phí có quyền cung cấp thông tin cho người đứng đầu cơ quan, tổ chức nơi để xảy ra lãng phí, thủ trưởng cơ quan cấp trên trực tiếp, cơ quan thanh tra, kiểm tra, kiểm toán nhà nước để xem xét giải quyết hoặc cung cấp cho các phương tiện thông tin đại chúng để đưa tin theo quy định và phải chịu trách nhiệm về tính trung thực, tính chính xác của thông tin phát hiện. Trường hợp cố ý cung cấp thông tin sai sự thật, lợi dụng thông tin gây ảnh hưởng đến hoạt động của cơ quan, tổ chức, uy tín của người khác thì bị xử lý theo quy định của pháp luật.
Để khắc phục tồn tại, hạn chế, tháo gỡ khó khăn, vướng mắc, cơ bản đáp ứng yêu cầu thực tiễn, đẩy mạnh công tác thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, cần nâng cao nhận thức, tổ chức thực hiện nghiêm chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về công tác thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; Chiến lược quốc gia phòng, chống lãng phí đến năm 2035 của Thủ tướng Chính phủ; đồng thời, xem đây là nhiệm vụ trọng tâm, thường xuyên của cả hệ thống chính trị và xã hội, trước hết là của các cấp uỷ, tổ chức đảng, từng cơ quan, đơn vị, địa phương; là văn hoá ứng xử của mỗi cán bộ, công chức, viên chức, nhất là người đứng đầu, cán bộ lãnh đạo, quản lý, góp phần nâng cao hiệu quả việc huy động, phân bổ, sử dụng các nguồn lực kinh tế – xã hội cho phát triển đất nước. Các cấp, các ngành, cơ quan, đơn vị, địa phương phải xây dựng kế hoạch, chương trình cụ thể, nêu cao trách nhiệm của cấp uỷ, tổ chức đảng, người đứng đầu trong lãnh đạo, chỉ đạo công tác thực hành tiết kiệm, chống lãng phí gắn với thực hiện chức trách, nhiệm vụ được giao; cán bộ, công chức, viên chức nhất là cán bộ lãnh đạo, quản lý phải gương mẫu, vận động gia đình, nhân dân tích cực tham gia thực hành tiết kiệm, chống lãng phí. Gắn thực hành tiết kiệm, chống lãng phí với xây dựng, chỉnh đốn Đảng, ngăn chặn, đẩy lùi suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống; xây dựng bộ máy nhà nước tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả; xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức liêm chính nhất là người đứng đầu các cấp đủ phẩm chất, năng lực, uy tín ngang tầm nhiệm vụ trong điều kiện mới. Trong quá trình thực hiện chức trách, nhiệm vụ cán bộ, công chức, viên chức phải tự giác tuân thủ các quy định của pháp luật, làm gương về việc chấp hành nội quy, quy chế của cơ quan, đơn vị, tổ chức; sử dụng tiền, tài sản được giao đúng mục đích, định mức, tiêu chuẩn đã xác định. Thực hiện cơ chế khuyến khích và bảo vệ cán bộ năng động, đổi mới, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm, dám đột phá, dám chịu trách nhiệm vì lợi ích chung. Tăng cường công tác kiểm tra, thanh tra, giám sát và xử lý nghiêm đối với người vi phạm trong thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; kiên quyết đưa ra khỏi bộ máy nhà nước những cán bộ, công chức, viên chức suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức lối sống, không hoàn thành nhiệm vụ công vụ, có hành vi lãng phí gây thiệt hại đến tiền, tài sản của Nhà nước. Tăng cường, biểu dương, khen thưởng, nhân rộng các điển hình, sáng kiến; có biện pháp thiết thực bảo vệ người đấu tranh, tố giác hành vi gây lãng phí, thất thoát. Bên cạnh đó, với chức trách, nhiệm vụ của mình, người lãnh đạo, chủ trì các cơ quan, đơn vị trong phạm vi công việc được giao phải cùng tập thể cấp ủy, chính quyền, đoàn thể tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục để cán bộ, công chức, viên chức hiểu đúng, thực hiện nghiêm túc chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, các nghị quyết, chỉ thị, hướng dẫn, quy định của các cấp đối với việc thực hành tiết kiệm, chống lãng phí.
ThS. Nguyễn Thị Hồng Thắm
Cục II, Thanh tra Chính phủ