1. Những hạn chế trong công tác nghiên cứu khoa học của Thanh tra Chính phủ và yêu cầu đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả
Những năm gần đây, Thanh tra Chính phủ đã có đạt được những kết quả đáng kể trong công tác nghiên cứu khoa học nói chung và nghiên cứu khoa học về những lĩnh vực của ngành như thanh tra, tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng. Kết quả nghiên cứu cũng đã đóng góp nhất định vào xây dựng, hoàn thiện thể chế ngành Thanh tra. Đây là thành tích đáng ghi nhận và cần được tiếp tục phát huy.
Tuy nhiên, việc triển khai nghiên cứu vẫn chưa xứng tầm với những vấn đề lớn của Ngành, hạn chế này thể hiện trên một số phương diện sau:
Một là, phạm vi và cấp độ nghiên cứu. Hơn 20 năm qua, số lượng đề tài cấp Nhà nước của Thanh tra Chính phủ còn khá hạn chế. Kết quả thống kê hoạt động của Viện Chiến lược và Khoa học thanh tra cho thấy, chỉ có 04 đề tài cấp Nhà nước, còn lại là đề tài cấp bộ trở xuống. Do vậy, kết quả nghiên cứu và những nội dung kiến nghị, giải pháp được đề xuất trong đề tài có tầm ảnh hưởng không lớn bởi phạm vi áp dụng chủ yếu ở trong Thanh tra Chính phủ, ít có sức lan tỏa đến phạm vi toàn Ngành
Hai là, về thành phần nghiên cứu. Thành phần tham gia nghiên cứu chủ yếu tập trung ở đội ngũ nghiên cứu viên, công chức thanh tra viên thuộc Thanh tra Chính phủ, đội ngũ công chức ở các cục, vụ thuộc Thanh tra Chính phủ còn khá hạn chế. Số lượng thành viên tham gia đề tài nhìn chung chưa đa dạng, chưa mang tính đa ngành, đa lĩnh vực, không có nhiều chuyên gia có kinh nghiệm thực tiễn; ít chuyên gia đầu ngành và đặc biệt là những nhà khoa học có năng lực chuyên môn cao… Do vậy, không tránh khỏi các kết quả nghiên cứu ít có tính đột phá nếu không muốn nói là lối mòn trong nghiên cứu, kết quả nghiên cứu ở ngưỡng an toàn, tròn chịa mà ít tính mới, chưa có nhiều giá trị ứng dụng vào tổ chức và hoạt động đến toàn ngành Thanh tra.
Ba là, về nội dung nghiên cứu. Nội dung nghiên cứu chủ yếu tập trung vào vấn đề vĩ mô, chung chung, khái quát, những vấn đề lý luận chung mà ít đi vào những nội dung cụ thể mang nặng tính thực tiễn hay là chuẩn mực, tiêu chí áp dụng cho toàn ngành Thanh tra. Bên cạnh đó, Thanh tra Chính phủ chưa chú trọng vào nghiên cứu các vấn đề nghiên cứu tiền chính sách mang tính đề xuất sửa đổi, bổ sung hoàn thiện thể chế mà chủ yếu chỉ dừng lại ở nghiên cứu mang tính giải thích luật, tuyên truyền, phổ biến pháp luật.
Thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước về tinh gọn bộ máy theo Nghị quyết số 18-NQ/TW ngày 25/10/2017, đồng thời đẩy mạnh phân cấp, phân quyền cho các bộ, ngành, địa phương, đặt ra yêu cầu phải tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát nhằm đảm bảo trật tự, kỷ cương, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí, kiểm soát quyền lực nhà nước. Ngành Thanh tra đứng trước yêu cầu bức thiết cần phải tổ chức sắp xếp lại, cơ cấu lại các cơ quan thanh tra của Ngành tập trung, thống nhất, chuyên nghiệp theo hướng tinh, gọn, mạnh, hoạt động hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả.
Quan điểm sắp xếp, tinh gọn các cơ quan thanh tra được chỉ ra là vừa đảm bảo thực hiện hiệu quả chủ trương, chỉ đạo của Đảng, Nhà nước theo hướng sắp xếp tinh, gọn, mạnh, hoạt động hiệu quả, hiệu lực theo Nghị quyết số 18-NQ/TW. Bên cạnh đó cần phải kế thừa và đối mới trong quá trình sắp xếp, cơ cấu lại tổ chức bộ máy của ngành Thanh tra tập trung, thống nhất, tinh gọi về một đầu mối theo 02 cấp ở Trung ương và địa phương; khắc phục hạn chế, bất cập, chồng chéo, trùng lặp trong tổ chức, hoạt động của các cơ quan thanh tra như hiện nay. Sắp xếp, cơ cấu lại bộ máy toàn Ngành còn cần đảm bảo tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát nhằm bảo đảm trật tự kỷ cương, phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, kiểm soát quyền lực khi thực hiện đẩy mạnh phân cấp, phân quyền.
Đề án sắp xếp hệ thống cơ quan thanh tra tinh, gọn, mạnh, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả đã đưa ra mô hình tổ chức bộ máy ngành Thanh tra tập trung, thống nhất, tinh gọi về một đầu mối theo 02 cấp ở Trung ương và địa phương. Cụ thể, ở cấp trung ương sẽ kết thúc hoạt động của cơ quan Thanh tra bộ, tổ chức cấp cục, vụ của Thanh tra Chính phủ và 18 thanh tra bộ thành các Cục thanh tra, giải quyết khiếu nại, tố cá và phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực theo ngành, lĩnh vực thuộc Thanh tra Chính phủ. Ở địa phương, kết thúc hoạt động của Thanh tra cấp huyện, Thanh tra sở cùng với Thanh tra tỉnh sẽ sắp xếp, tổ chức lại thành Thanh tra cấp tỉnh trực thuộc Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh.Có thể nhận thấy rằng, thông qua sắp xếp, cơ cấu lại theo Nghị quyết số 18-NQ/TW, ngành Thanh tra hướng tới vừa tinh gọn bộ máy, giảm bớt đầu mối vừa nâng cấp hiệu lực, hiệu quả hoạt động thanh tra. Có thể gọi đây là cuộc cách mạng thực sự trong tổ chức bộ máy và nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của ngành Thanh tra nói chung và của các bộ máy nhà nước, của hệ thống chính trị trong giai đoạn hiện nay.
Quá trình sắp xếp, cơ cấu lại tổ chức bộ máy sẽ phải hoàn thành thực hiện theo yêu cầu tiến độ chung của việc Tổng kết Nghị quyết số 18-NQ/TW, việc triển khai thực hiện chức năng, nhiệm vụ thanh tra để đảm bảo tính liên tục, không gián đoạn, không bỏ sót trong thực hiện nhiệm vụ là yêu cầu mang tính nguyên tắc của các cơ quan thanh tra. Tuy nhiên, để hoạt động thanh tra thực sự hiệu năng, hiệu quả, hiệu lực, đạt được mục tiêu khắc phục những hạn chế, bất cập, chồng chéo, trùng lặp trong tổ chức và hoạt động thanh tra là bài toán thực tiễn đặt ra đối với các cơ quan thanh tra.
Thực tế trên cũng đặt ra câu hỏi lớn đối với công tác nghiên cứu khoa học của Ngành. Với tư cách là tham mưu chính sách, chiến lược, phục vụ mục tiêu hoàn thiện thể chế, chính sách góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Ngành, đây là cơ hội cũng là thách thức đối với công tác nghiên cứu khoa học của Thanh tra Chính phủ trong định hướng nghiên cứu trong những năm tới. Công tác nghiên cứu khoa học vừa cần dự báo được xu hướng, xác định đúng trọng tâm nhiệm vụ chính trị, vừa phân tích, đánh giá đúng thực tế, yêu cầu thực tiễn đối với vị trí, vai trò của ngành Thanh tra, từ đó xác định nhiệm vụ trọng tâm, đề xuất giải pháp phù hợp góp phần hoàn thiện chính sách pháp luật ở tầm vĩ mô, vừa góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động ở tầm vi mô của Ngành.
2. Những vấn đề đặt ra đối với định hướng nghiên cứu khoa học của ngành Thanh tra
Một là, về định hướng chung. Nghiên cứu khoa học cần đi tiên phong. Kết quả nghiên cứu cần cung cấp luận cứ khoa học cho việc đề xuất sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện hệ thống pháp luật. Cần đòi hỏi cao hơn về tính dự báo, tính tiên phong đối với công tác nghiên cứu khoa học và với đội ngũ nghiên cứu khoa học của Thanh tra Chính phủ. Cần xác định tỉ lệ dung lượng đối với khung nghiên cứu hàng năm như: Những vấn đề nào là trọng tâm, những vấn đề nào là xu hướng và những vấn đề nào là tổng kết thực tiễn, chuyên môn, nghiệp vụ, giải thích luật, tuyên truyền, phổ biến pháp luật, làm rõ quy định pháp luật … để đảm bảo vấn đề tiên phong, dự báo trong nhiệm vụ nghiên cứu khoa học hằng năm.
Bên cạnh đó, Thanh tra Chính phủ cần thực hiện nhiều công trình nghiên cứu cấp quốc gia với những vấn đề lớn mang tính chiến lược, phạm vi nghiên cứu đa ngành, đa lĩnh vực và thu hút sự tham gia đông đảo của các chuyên gia đầu ngành, những nhà hoạt động thực tiễn về những vấn đề liên quan đến lĩnh vực thanh tra, khiếu nại tố cáo, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực… bổ sung thêm những nguồn lực về nhân sự, tài chính, kỹ thuật để nâng cao chất lượng công tác nghiên cứu và lan tỏa rộng rãi để tăng tính ứng dụng của những kết quả nghiên cứu khoa học.
Hai là, định hướng nghiên cứu cụ thể
*Về tổ chức:
Đứng trước yêu cầu tổ chức sắp xếp cơ quan thanh tra ở phạm vi toàn Ngành như hiện nay, công tác nghiên cứu khoa học về thanh tra cần tổng hợp, phân tích và làm rõ cả ở tầm lý luận và thực tiễn lịch sử phát triển của Ngành về vấn đề vị trí, vai trò, mối quan hệ của cơ quan thanh tra với các chủ thể khác trong hệ thống chính trị, trong bộ máy nhà nước, trong mối quan hệ với cơ quan quản lý nhà nước cùng cấp và giữa các cơ quan thanh tra trong nội bộ Ngành. Đây là vấn đề lớn ở phạm vi toàn ngành và đã được bàn thảo tại nhiều diễn đàn ở các cấp độ khác nhau nhưng chưa được giải quyết thấu đáo, triệt để ở cấp độ lý luận. Từ thực tiễn, việc thực hiện sắp xếp, tinh gọn theo Nghị quyết số 18-NQ/TW một lần nữa đặt ra câu hỏi lớn đối với công tác nghiên cứu khoa học khi tổ chức bộ máy toàn Ngành có sự thay đổi lớn để đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ chính trị trong giai đoạn mới. Cụ thể, công tác nghiên cứu khoa học cần luận giải, làm rõ về góc độ tổ chức một số vấn đề như:
– Mối quan hệ/sự phụ thuộc và mối liên hệ/sự tác động giữa tính độc lập tương đối của Thanh tra Chính phủ với Chính phủ, giữa thanh tra tỉnh với Uỷ ban nhân dân tỉnh; vấn đề tổ chức đơn vị kiểm tra của bộ, ngành sau sắp xếp.
Đề án đã xác định tổ chức cơ quan thanh tra theo 02 cấp ở Trung ương và địa phương, Dự thảo Luật Thanh tra sửa đổi năm 2025 có quy định: Chánh Thanh tra tỉnh do Chủ tịch Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức, điều đông, luân chuyển, biệt phái sau khi có ý kiến bằng văn bản của Tổng Thanh tra Chính phủ. Việc có sự đồng thuận bằng văn bản của Tổng Thanh tra Chính phủ đối với sự thay đổi nhân sự ở vị trí Chánh thanh tra tỉnh là một điểm không mới bởi đã được quy định trong Luật Thanh tra năm 2004 và Luật Thanh tra năm 2010[1]. Dự thảo Luật sửa đổi lần này nhấn mạnh hình thức “thống nhất” giữa Chủ Tịch tỉnh và Tổng Thanh tra Chính phủ là “bằng văn bản” thay vì “tham khảo ý kiến” như trong Luật Thanh tra năm 2022[2], các quy định khác về vị trí, chức năng của Thanh tra tỉnh cơ bản không khác so với hai đạo luật trước đó. Về bản chất, mối quan hệ, sự phụ thuộc này dường như không có nhiều thay đổi so với hiện tại, vậy thực tế thực hiện chức năng, nhiệm vụ, thẩm quyền của cơ quan thanh tra cấp tỉnh thời gian tới cần có những cú hích để nâng cao hiệu lực hiệu quả, hay việc thực hiện Nghị quyết số 18-NQ/TW về sắp xếp, tổ chức bộ máy cơ quan thanh tra cấp tỉnh chỉ dừng lại ở việc sắp xếp cơ học?
Theo Đề án, hoạt động thanh tra, kiểm tra của các bộ, ngành Trung ương sau sắp xếp được thực hiện như sau: Các bộ, ngành Trung ương có chức năng thanh tra theo quy định của Luật Thanh tra và luật chuyên ngành, nếu thấy cần thiết, Bộ trưởng, Thủ trưởng cơ quan ngang bộ sử dụng cán bộ của cơ quan để thành lập đoàn thanh tra hoặc đề nghị Thanh tra Chính phủ tiến hành thanh tra, làm rõ, xử lý theo quy định pháp luật nhưng không được tổ chức cơ quan thanh tra (có chức năng thanh tra nhưng không có tổ chức bộ máy thanh tra như Thuế, Hải quan..). Vấn đề đặt ra là với những cơ quan có chức năng thanh tra nhưng không có tổ chức bộ máy thanh tra, con người. Với một lĩnh vực hoạt động đòi hòi tính chuyên nghiệp với những yêu cầu về chuyên môn, nghiệp vụ cao thì hoạt động thanh tra được tiến hành khi không có tổ chức, bộ máy có thực sự hiệu quả và về thực tế, hoạt động thanh tra có đảm bảo là công cụ của quản lý, phục vụ cho mục tiêu của quản lý?
Cũng theo Đề án, các bộ, cơ quan Trung ương tăng cường công tác kiểm tra chuyên ngành thường xuyên…; tiến hành thanh tra nội bộ nhằm xem xét, đánh giá việc thực hiện chức trách, nhiệm vụ được giao của các cơ quan, đơn vị, tổ chức, cá nhân thuộc quyền quản lý. Vậy tổ chức đơn vị thực hiện kiểm tra chuyên ngành và thanh tra nội bộ sẽ được gọi là gì, vấn đề đạo tạo bồi dưỡng về chuyên môn, nghiệp vụ, chế độ chính sách để đảm bảo quyền lợi cho cán bộ, công chức cũng như đảm bảo hiệu quả hoạt động thanh tra nội bộ, kiểm tra chuyên ngành cũng là vấn đề thực tiễn đặt ra cần có giải pháp cụ thể.
– Mối quan hệ giữa Thanh tra Chính phủ và thanh tra tỉnh, trong đó cần luận giải cụ thể, sâu sắc “tính hệ thống” của ngành Thanh tra – vấn đề vốn được bàn thảo rất nhiều trong các cuộc thảo luận khoa học nhưng về mặt khoa học lại chưa được khẳng định rõ ràng;
* Về hoạt động:
– Thẩm quyền, trách nhiệm của người đứng đầu cơ quan thanh tra, người đứng đầu cơ quan quản lý nhà nước trong thanh tra, tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực.
Thực hiện theo Đề án, tổ chức bộ máy của ngành Thanh tra được tổ chức theo 02 cấp. Ở cấp tỉnh, chức năng thanh tra, tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực tại các sở sẽ đưa về thanh tra tỉnh cùng với bộ máy và con người. Tuy nhiên, tại các bộ, khi chức năng của Thanh tra bộ đưa về Thanh tra Chính phủ và không còn tổ chức cơ quan thanh tra trực thuộc bộ, ngành, vậy chức năng tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực ở bộ sẽ thực hiện như thế nào? Bởi lẽ, xét về bản chất đó là hoạt động gắn với quản lý nhà nước phải do thủ trưởng cơ quan quản lý nhà nước thực hiện.
– Phạm vi thực hiện thẩm quyền giữa Thanh tra Chính phủ và kiểm tra của bộ, giữa Thanh tra tỉnh và kiểm tra của Thanh tra sở, hoạt động thanh tra nội bộ của các bộ. Thanh tra và kiểm tra là hai nhiệm vụ gắn liền với quản lý nhà nước. Theo quy định hiện hành, khi 02 chức năng này do thanh tra bộ thực hiện sẽ không phát sinh vấn đề lớn, khi thực hiện theo Đề án, vấn đề phân định giữa thanh tra và kiểm tra, giữa thanh tra và thanh tra nội bộ cần được xác định rõ ràng hơn để tránh chồng chéo, trùng lặp.
– Việc phân cấp giữa cấp tỉnh và cấp xã trong công tác tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Khi hoàn thành thực hiện sắp xếp lại bộ máy, chính quyền địa phương được tổ chức theo 02 cấp và cấp xã và cấp tỉnh. Với hoạt động thanh tra khi thanh tra cấp huyện không còn thì chức năng thanh tra, tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo, phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực sẽ được giao cho cấp xã và cấp tỉnh. Vậy việc phân cấp thẩm quyền thanh tra, tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo, phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực sẽ thực hiện như thế nào để vừa đảm bảo hiệu quả quản lý nhà nước tại địa phương vừa phù hợp trình độ chuyên môn, kỹ năng nghiệp vụ của đội ngũ cán bộ ở cấp cơ sở.