Việc ban hành Bộ luật Hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017, có hiệu lực từ ngày 01/01/2018 đã góp phần quan trọng trong việc quản lý xã hội, phòng ngừa đấu tranh chống tội phạm, giữ vững an ninh quốc gia và bảo đảm trật tự, an toãn xã hội, quyền và lợi ích của cá nhân, tổ chức. Tuy nhiên, nhằm tiếp tục thi hẹp hình phạt tử hình; rà soát những quy định trong Bộ luật hình sự vẫn còn đang vướng mắc, bất cập như quy định về hình phạt tử hình, hình phạt tù, phạt tiền chưa có tính răn đe…; và đặc biệt là cần phải có chế tài nghiêm khắc hơn đối với tội phạm về ma túy. Sau 08 năm thi hành, tình hình đất nước có nhiều thay đổi, do đó, việc sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự là yêu cầu cấp thiết, khách quan.
Ngày 15/5/2025, Chính phủ đã trình Quốc hội về Dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự kèm theo bản Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự.[1] Các đại biểu Quốc hội đã thảo luận từ ngày 20/5/2025 đến ngày 27/5/2025 để cho ý kiến về Dự án. Và tại Kỳ họp thứ 9 của Quốc hội khóa XV, ngày 26/06, với 429/439 đại biểu tham gia biểu quyết (chiếm 89,75%) thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự, Luật có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2025. Luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật hình sự gồm 04 điều, bên cạnh điều khoản hiệu lực thi hành (Điều 3) và điều khoản chuyển tiếp (Điều 4) và việc sửa đổi, bổ sung một số điều tại các luật có liên quan như Luật Đặc xá, Luật Thi hành án hình sự, Luật phòng, chống mua bán người, Luật Công an nhân dân (Điều 2) thì Điều 1 của Luật là nội dung trọng tâm khi quy định việc sửa đổi, bổ sung 38 điều của Bộ luật Hình sự hiện hành và bổ sung 01 điều mới về tội sử dụng trái phép chất ma túy (Điều 256a). Có sáu nội dung mới mà Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Bộ luật Hình sự đưa ra, gồm:
Một là, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Bộ luật hình sự bỏ hình phạt tử hình với 8 tội danh và không thi hành án tử hình đối với một số trường hợp
Luật đã bỏ hình phạt tử hình tại 08/18 tội danh (44,44%) có khung hình phạt tử hình, để khung hình phạt cao nhất là chung thân, cụ thể: Tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân (Điều 109); Tội gián điệp (Điều 110); Tội phá hoại cơ sở vật chất – kỹ thuật của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (Điều 114); Tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh (Điều 194); Tội vận chuyển trái phép chất ma tuý (Điều 250); Tội tham ô tài sản (Điều 353); Tội nhận hối lộ (Điều 354); Tội phá hoại hòa bình, gây chiến tranh xâm lược (Điều 421).
Luật đã sửa đổi, bổ sung khoản 3 Điều 40 Bộ luật hình sự về trường hợp không thi hành án tử hình đối với “người mắc bệnh ung thư giai đoạn cuối”.
Trong phiên thảo luận tại Tổ và Hội trường về Dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự từ chiều 20/5/2025 đến sáng ngày 27/5/2025, có nhiều ý kiến tán thành với bỏ hình phạt tử hình. Tuy nhiên, có ý kiến của đại biểu cần có đánh giá kỹ lưỡng ở một số vấn đề bỏ hình phạt tử hình tại Điều 250, Điều 194 sẽ làm tội phạm gia tăng hay không có tính răn đe. Cũng có ý kiến của đại biểu Quốc hội là để nghị lấy ý kiến về từng tội được đề nghị bỏ hình phạt tử hình. Có đại biểu ý kiến nên giữ hình phạt tử hình đối với Tội gián điệp (Điều 110) hay tội tại Điều 194, 250, 353, 354.
Trong Dự thảo được các Đại biểu Quốc hội thảo luận vào cuối tháng 5/2025 đã đề xuất thay thế hình phạt tử hình bằng hình phạt tù chung thân không xét giảm án đối với 10/18 tội danh còn duy trì hình phạt tử hình. Đối với vấn đề này nhiều đại biểu tán thành và cũng có ý kiến của đại biểu về không tán thành bổ sung hình phạt tù chung thân không xét giảm sát vì cho rằng không có sự khác biệt so với hình phạt tù chung thân và không đảm bảo tính giáo dục, cải tạo đối với người phạm tội. Cũng có đại biểu cho rằng không bổ sung quy định hình phạt tù chung thân không xét giảm sát mà cần sửa đổi Điều 63 của Bộ luật hình sự theo hướng bổ sung quy định các trường hợp không xét giảm án đối với người bị kết án tù chung thân.
Sau khi tiếp thu ý kiến đóng góp, Quốc hội đã không đưa hình phạt tù chung thân không xét giảm án và giữ quan điểm bỏ hình phạt tử hình với các tội danh trên như trong Dự thảo.
Hai là, nâng mức hình phạt tù đối với một số tội danh
Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Bộ luật hình sự tăng mức hình phạt tù khởi điểm đối với một số tội danh như tội gây ô nhiễm môi trường (Điều 235), tội tàng trữ trái phép chất ma túy (Điều 248), Tội vi phạm quy định về an toàn thực phẩm (Điều 317) … Bên cạnh đó, Luật tăng mức tối đa của hình phạt tù có thời hạn lên 30 năm (thay cho mức 20 năm như hiện hành).
Việc nâng mức hình phạt tù đối với một số tội danh để đảm bảo tính răn đe để nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm, kịp thời bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của Nhà nước, công dân, phù hợp với các quy định pháp luật quốc tế như tội phạm về môi trường, hàng giả, an toàn thực phẩm, ma túy.
Ba là, nâng mức phạt tiền đối với một số tội danh về hàng giả, môi trường, an toàn thực phẩm, tham nhũng
Sửa đổi hình phạt tiền tại tất cả các điều luật quy định tội danh cụ thể có quy định hình phạt tiền là hình phạt chính hoặc hình phạt bổ sung theo hướng tăng gấp đôi mức phạt tiền so với hiện hành (như các tội phạm tham nhũng và các tội phạm về chức vụ; tội phạm về sản xuất, buôn bán hàng giả nói chung, sản xuất, buôn bán hàng giả là lương thực, thực phẩm, phụ gia thực phẩm, thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh, an toàn thực phẩm …). Bởi thực tiễn cho thấy, đây là những loại tội phạm thu lợi nhuận bất chính rất lớn từ hành vi phạm tội. Và do mức phạt theo quy định của Bộ luật hình sự năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017 chưa tương xứng với tính chất tội phạm, chưa bảo đảm tính răn đe. Do đó, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Bộ luật hình sự với việc tăng gấp đôi mức phạt vừa dựa trên tình hình phát triển kinh tế đất nước hiện nay, vừa tính đến thu nhập bình quân đầu người, đồng thời hướng tới yếu tố răn đe cần thiết với các đối tượng chuẩn bị phạm tội.
Bốn là, sửa đổi, bổ sung định lượng để xác định mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi làm căn cứ truy cứu trách nhiệm hình sự tại tất cả các điều luật quy định tội danh cụ thể. Các tội phạm cụ thể được sửa đổi, bổ sung trong Luật, đặc biệt là các tội phạm về môi trường đã định lượng rõ về mức độ nguy hiểm cho xã hội của từng hành vi cụ thể. Đây là căn cứ để xử lý hiệu quả các hành vi vi phạm về môi trường. Như việc định lượng các ngưỡng về số kilogram, mét khối chất thải nguy hại khi bị đổ, thải, chôn lấp bị truy cứu trách nhiệm theo Điều 235 tội gây ô nhiễm môi trường, hay xác định rõ tỷ lệ % tổn thương cơ thể của người bị thiệt hại do các hành vi vi phạm quy định về phòng ngừa, ứng phó, khắc phục sự cố môi trường tại Điều 237.
Năm là, phạm tội tham ô tài sản và tội nhận hối lộ được xét giảm án khi nộp ít nhất ¾ tài sản tham ô.
Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Bộ luật hình sự đã có quy đinh riêng theo hướng nhằm bảo đảm thu hồi tài sản do phạm tội mà có, đồng thời khuyến khích người phạm tội tích cực khai báo trong quá trình giải quyết vụ án, khi bổ sung khoản 1 Điều 63 Bộ luật hình sự theo hướng “Người bị kết án tù chung thân về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ chỉ có thể được xét giảm thời hạn chấp hành hình phạt khi đã chủ động nộp lại ít nhất ba phần tư tài sản tham ô, nhận hối lộ và đã hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm hoặc lập công lớn”.
Sáu là, tội phạm hóa hành vi sử dụng trái phép chất ma túy tại Điều 256 a, cụ thể
Điều 256a. Tội sử dụng trái phép chất ma túy
- Người nào sử dụng trái phép chất ma túy thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 02 năm đến 03 năm:
- a) Đang trong thời hạn cai nghiện ma túy hoặc điều trị nghiện các chất ma túy bằng thuốc thay thế theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy
- b) Đang trong thời hạn quản lý sau cai nghiện ma túy theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy
- c) Đang trong thời hạn 02 năm kể từ ngày hết thời hạn quản lý sau cai nghiện ma túy và trong thời hạn quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy
- d) Đang trong thời hạn 02 năm kể từ khi tự ý chấm dứt cai nghiện ma túy tự nguyện hoặc điều trị nghiện các chất ma túy bằng thuốc thay thế theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy
- Tái phạm về tội này thì bị phạt tù từ 03 năm đến 05 năm
Nhiều ý kiến đại biểu Quốc hội tán thành với tội danh trên, bởi khi luật hóa đảm bảo tính răn đe và thể hiện tính nghiêm khắc trong áp dụng chính sách hình sự. Tuy nhiên, cần xác định rõ thời gian sử dụng chất ma túy, đồng thời quy định hình phạt bổ sung bắt buộc cai nghiệm, hay cần có sự phân hóa đối tượng để xử lý (người dưới 18 tuổi, người từ đủ 18 tuổi trở lên) …
Sự thay đổi lớn trên trong Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Bộ luật Hình sự để kịp thời thể chế hóa chủ trương, đường lối của Đảng; khắc phục những vướng mắc, bất cập, đáp ứng yêu cầu của công tác phòng, chống tội phạm trong điều kiện xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới; bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất của hệ thống pháp luật; vừa bảo đảm tính nhân đạo, khoan hồng, vừa bảo đảm tính răn đe, nghiêm khắc, góp phần đắc lực vào việc bảo vệ chế độ, bảo vệ quyền con người, bảo vệ lợi ích của Nhà nước và tổ chức. Tuy nhiên, vẫn còn có những quy định trong Bộ luật Hình sự có tác động trực tiếp, sâu rộng đến tất cả các chủ thể trong xã hội cần phải tiếp tục nghiên cứu để sửa đổi, bổ sung hoàn thiện. Bên cạnh đó, Nhà nước cần kịp thời ban hành văn bản hướng dẫn xét xử, hướng dẫn thi hành của Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao đối với các nội dung được sửa đổi, bổ sung trên.
Mặc dù Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự mới chỉ sửa đổi, bổ sung phạm vi hẹp một số điều. Về căn bản, Bộ Tư pháp khuyến nghị cơ quan chủ trì soạn thảo cân nhắc về phạm vi sửa đổi toàn diện của Bộ luật hình sự.[2] Do tính chất đặc biệt, Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều Bộ Luật hình sự trình Quốc hội vào tháng 15/5/2025 theo trình tự, thủ tục rút gọn và thảo luận tại kỳ họp thứ 9 của Quốc hội (từ ngày 05/5/2025 – 28/6/2025) trong rất ngắn. Tuy nhiên, với sự quyết tâm lãnh đạo Đảng, Nhà nước “chỉ bàn làm không bàn lùi” và quá trình làm việc của cán bộ làm công tác pháp chế Bộ Công an “làm ngày không đủ, tranh thủ làm đêm”. Trên cơ sở kết quả thẩm định của Bộ Tư pháp, Chính phủ đệ trình lên Quốc hội về phạm vi sửa đổi, bổ sung lần này chỉ tập trung vào các nội dung đã có ý kiến chỉ đạo của cấp có thẩm quyền và những nội dung có tính cấp bách, còn vướng mắc thì phải sửa đổi ngay để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn và vấn đề hội nhập.[3]
Việc ban hành Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự năm 2025 đã góp phần đảm bảo tính thống nhất của hệ thống pháp luật hình sự, giải quyết, tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc từ thực tiễn thi hành một số điều trong Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) trong thời gian qua. Đồng thời góp phần đáp ứng yêu cầu công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ an ninh quốc gia, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội và phục vụ phát triển kinh tế – xã hội.
[1] Chính phủ (2025), Tờ trình số 434/TTr-CP ngày 15/5/2025 của Chính phủ về Dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự.
[2] Bộ Tư pháp (2025), Báo cáo thẩm định số 124/BCTĐ-BTP ngày 09/4/2024 về Dự án Bộ luật hình sự (sửa đổi).
[3] Chính phủ (2025).
Th.s Trần Thị Thu Hà
Giảng viên Khoa NV Giải quyết khiếu nại, tố cáo và PCTN tiêu cực