- Đặt vấn đề
Kiểm soát tài sản, thu nhập của người có chức vụ, quyền hạn là công cụ quan trọng để phòng ngừa tham nhũng, góp phần bảo đảm liêm chính, minh bạch trong hoạt động công vụ và củng cố niềm tin của nhân dân. Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 đã hoàn thiện cơ chế pháp lý về kê khai, công khai và xác minh tài sản, thu nhập, tạo cơ sở thống nhất cho các cơ quan triển khai.
Trong bối cảnh thí điểm mô hình chính quyền địa phương hai cấp (tỉnh – xã, không tổ chức cấp huyện), phương thức quản lý nhà nước nói chung và kiểm soát tài sản, thu nhập nói riêng phải điều chỉnh theo hướng tinh gọn và phân cấp mạnh hơn. Mô hình này giúp rút ngắn tầng nấc trung gian và tăng tính chủ động của địa phương, nhưng đồng thời đặt ra yêu cầu mới về phân định thẩm quyền, năng lực thực thi ở cấp xã, cơ chế phối hợp dọc giữa hai cấp cũng như việc hiện đại hóa dữ liệu và phương thức xác minh.
Trước những thay đổi đó, việc đánh giá các vấn đề phát sinh và đề xuất giải pháp phù hợp là cần thiết nhằm bảo đảm hiệu lực, hiệu quả của công tác kiểm soát tài sản, thu nhập trong điều kiện tổ chức chính quyền địa phương theo mô hình mới.
2. Những vấn đề đặt ra trong mô hình chính quyền địa phương hai cấp (tỉnh – xã)
2.1. Áp lực tập trung thẩm quyền vào cấp tỉnh
Trong mô hình không tổ chức chính quyền cấp huyện, phần lớn nhiệm vụ quản lý cán bộ, công chức – bao gồm kiểm soát tài sản, thu nhập – được giao trực tiếp cho cấp tỉnh. Cách tổ chức này khiến cấp tỉnh phải gánh chịu một khối lượng công việc rất lớn, đồng thời quản lý phạm vi đối tượng rộng, trải dài từ đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã cho đến những người giữ chức vụ lãnh đạo, quản lý tại các cơ quan chuyên môn và đơn vị sự nghiệp trực thuộc tỉnh. Bên cạnh đó, yêu cầu về trách nhiệm quản lý theo chiều dọc buộc cấp tỉnh phải tăng cường chỉ đạo, hướng dẫn và giám sát đối với cấp xã. Sự tập trung nhiệm vụ quá lớn vào một cấp chính quyền dễ dẫn đến tình trạng quá tải đối với cơ quan thanh tra tỉnh và các cơ quan được phân công kiểm soát tài sản, thu nhập.
2.2. Năng lực kiểm soát tài sản, thu nhập ở cấp xã còn hạn chế
Cấp xã là cấp chính quyền cơ sở, nơi số lượng cán bộ, công chức thuộc diện kê khai tài sản khá lớn; tuy nhiên, bộ phận tham mưu về công tác kiểm soát tài sản, thu nhập thường không có biên chế chuyên trách, chủ yếu do cán bộ kiêm nhiệm đảm nhiệm. Điều này gây ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng triển khai công tác, như việc hướng dẫn lập và nộp bản kê khai, việc sơ kiểm tra tính đầy đủ của hồ sơ, hay khả năng phát hiện những dấu hiệu bất thường để kịp thời báo cáo lên cấp tỉnh. Hạn chế về chuyên môn trong xử lý các thông tin liên quan đến tài sản, thu nhập – vốn đòi hỏi nghiệp vụ tổng hợp, nhận diện rủi ro và hiểu biết pháp lý – khiến cấp xã gặp khó khăn ngay từ khâu kiểm soát ban đầu.
2.3. Khó khăn trong xác minh tài sản trên địa bàn rộng và phân tán
Việc không có cấp huyện làm đầu mối trung gian dẫn đến toàn bộ hoạt động thu thập, đối chiếu và xác minh thông tin phải được thực hiện trực tiếp giữa cấp tỉnh và cấp xã. Điều này làm phát sinh nhiều khó khăn, đặc biệt ở những địa bàn vùng sâu, vùng xa, miền núi, nơi khoảng cách địa lý lớn và điều kiện đi lại không thuận lợi. Việc xác minh thực tế tài sản của người kê khai trở nên phức tạp hơn, trong khi thiếu một cấp trung gian có khả năng hỗ trợ rà soát, kiểm chứng các giao dịch hoặc biến động về tài sản, thu nhập một cách nhanh chóng và kịp thời. Hệ quả là quy trình xác minh dễ bị kéo dài hoặc bỏ sót thông tin quan trọng.
2.4. Chưa có cơ chế dữ liệu thống nhất giữa cấp tỉnh và cấp xã
Công tác số hóa hồ sơ kê khai tài sản, thu nhập ở cấp xã nhìn chung còn chậm, nhiều địa phương vẫn quản lý hồ sơ bằng hình thức lưu trữ giấy. Khi truyền tải hoặc kết nối thông tin với cơ quan kiểm soát tại cấp tỉnh, dữ liệu thường bị phân tán, thiếu thống nhất và chưa được cập nhật kịp thời. Điều này gây khó khăn cho việc theo dõi biến động của từng đối tượng trong suốt quá trình công tác, hạn chế khả năng phân tích rủi ro, đồng thời ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý dài hạn. Sự thiếu đồng bộ trong hệ thống dữ liệu khiến việc phối hợp giữa hai cấp thiếu nhịp nhàng và kém hiệu quả.
2.5. Công khai tài sản, thu nhập còn mang tính hình thức
Trong thực tiễn thực hiện tại một số xã, việc công khai bản kê khai tài sản, thu nhập chủ yếu được thực hiện bằng hình thức niêm yết trong thời gian ngắn hoặc công bố trong các cuộc họp nội bộ của cơ quan, đơn vị. Các hình thức này chưa tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tiếp cận thông tin, dẫn tới hiệu quả giám sát của cộng đồng còn thấp. Bên cạnh đó, nhận thức của một bộ phận cán bộ, công chức cấp xã về vai trò của công khai minh bạch trong phòng, chống tham nhũng chưa thật sự đầy đủ, khiến việc thực thi đôi khi mang tính đối phó, hình thức. Điều này làm giảm ý nghĩa của công khai tài sản, thu nhập như một biện pháp nhằm tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình trong bộ máy chính quyền cơ sở.
3. Giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát tài sản, thu nhập trong mô hình chính quyền địa phương hai cấp
Để bảo đảm hiệu quả kiểm soát tài sản, thu nhập trong điều kiện tổ chức chính quyền địa phương theo hai cấp (tỉnh – xã), cần triển khai một hệ thống giải pháp đồng bộ từ hoàn thiện cơ chế phân cấp, nâng cao năng lực thực thi đến hiện đại hóa công cụ quản lý và tăng cường giám sát xã hội.
3.1. Tăng cường phân cấp, xác định rõ nhiệm vụ giữa tỉnh và xã
Trước hết, cần quy định rõ ràng chức năng, nhiệm vụ của từng cấp nhằm khắc phục tình trạng chồng chéo và giảm tải cho cơ quan kiểm soát cấp tỉnh. Theo đó, cấp tỉnh giữ vai trò cơ quan đầu mối trong kiểm soát tài sản, thu nhập; cấp xã có trách nhiệm tiếp nhận bản kê khai, thực hiện sơ kiểm tra tính đầy đủ, cập nhật dữ liệu và báo cáo kịp thời các dấu hiệu bất thường. Một quy trình chuẩn hóa về luân chuyển hồ sơ, chế độ báo cáo và cơ chế phối hợp dọc phải được xây dựng, đảm bảo việc theo dõi đối tượng kê khai được liên tục và không bỏ sót.
3.2. Bồi dưỡng và nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ cấp xã
Để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao trong quản lý tài sản, thu nhập, cần đẩy mạnh công tác đào tạo, tập huấn định kỳ cho cán bộ cấp xã về nghiệp vụ hướng dẫn kê khai, kỹ năng kiểm tra hồ sơ và nhận diện rủi ro. Việc bố trí cán bộ chuyên trách hoặc bán chuyên trách phụ trách công tác kiểm soát tài sản, thu nhập là cần thiết để giảm tình trạng kiêm nhiệm kéo dài, đồng thời nâng cao tính chuyên nghiệp trong triển khai nhiệm vụ tại cơ sở.
3.3. Xây dựng cơ sở dữ liệu liên thông giữa tỉnh và xã
Việc hiện đại hóa công tác kiểm soát tài sản, thu nhập phải được xem là giải pháp trọng tâm. Một hệ thống quản lý điện tử thống nhất, kết nối trực tiếp giữa cấp xã và cấp tỉnh sẽ giúp giảm áp lực xử lý thủ công và tăng độ chính xác của dữ liệu. Bên cạnh đó, việc liên thông cơ sở dữ liệu với cơ quan thuế, đăng ký đất đai, tài chính, ngân hàng và công an sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc xác minh thông tin tài sản, thu nhập. Ứng dụng công nghệ phân tích rủi ro, trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu lớn (big data) giúp sớm phát hiện các biến động bất thường và cảnh báo nguy cơ tham nhũng.
3.4. Đổi mới phương thức xác minh tài sản, thu nhập
Cơ chế xác minh cần chuyển mạnh sang phương thức dựa trên chỉ số rủi ro, tập trung vào các nhóm chức vụ, lĩnh vực hoặc đối tượng có khả năng phát sinh tham nhũng cao. Bên cạnh xác minh định kỳ, cần nâng cao hiệu quả xác minh đột xuất khi có tin báo, phản ánh của người dân, báo chí hoặc yêu cầu của cơ quan chức năng. Quy trình xác minh phải đảm bảo chặt chẽ, minh bạch và kịp thời.
3.5. Tăng cường minh bạch và phát huy giám sát cộng đồng
Để công khai tài sản, thu nhập phát huy đúng vai trò, cần chuẩn hóa hình thức công khai theo hướng dễ tiếp cận, minh bạch và thực chất hơn, tránh tình trạng niêm yết mang tính hình thức. Các tổ chức như Mặt trận Tổ quốc, đoàn thể chính trị – xã hội và đại biểu Hội đồng nhân dân ở cả hai cấp cần được phát huy mạnh mẽ vai trò giám sát, phản biện. Đồng thời, phải xử lý nghiêm các trường hợp kê khai không trung thực, chậm giải trình hoặc vi phạm quy định về minh bạch tài sản.
3.6. Phát huy trách nhiệm nêu gương của người đứng đầu
Người đứng đầu các cơ quan, đơn vị thuộc cấp tỉnh và cấp xã phải thực sự gương mẫu trong thực hiện kê khai, công khai tài sản, thu nhập. Việc nêu gương không chỉ tạo hiệu ứng lan tỏa mà còn góp phần nâng cao kỷ luật, kỷ cương trong hệ thống. Cùng với đó, cần xác định rõ trách nhiệm của người đứng đầu khi để xảy ra sai sót trong kiểm soát tài sản, thu nhập tại đơn vị mình, bảo đảm cơ chế trách nhiệm gắn với thẩm quyền.
Việc kiểm soát tài sản, thu nhập trong bối cảnh mô hình chính quyền địa phương hai cấp (cấp tỉnh – cấp xã) đặt ra nhiều yêu cầu mới về tổ chức bộ máy, phương thức phối hợp và năng lực thực thi. Những giải pháp được đề xuất nhằm hướng đến xây dựng một cơ chế kiểm soát thống nhất, hiện đại và hiệu quả, bảo đảm sự liêm chính, minh bạch và trách nhiệm giải trình của đội ngũ cán bộ, công chức ở cả hai cấp. Việc hoàn thiện quy trình, tăng cường phân cấp gắn với kiểm soát quyền lực, nâng cao năng lực cho cấp xã, đồng thời ứng dụng công nghệ và xây dựng cơ sở dữ liệu đồng bộ sẽ giúp giảm thiểu rủi ro, khắc phục những hạn chế phát sinh từ mô hình tổ chức mới.
Nhìn chung, các giải pháp không chỉ nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn của giai đoạn thí điểm, mà còn góp phần hình thành nền tảng lâu dài cho việc đổi mới quản trị địa phương theo hướng tinh gọn, minh bạch và hiệu quả. Đây là bước đi quan trọng để bảo đảm thực thi đúng tinh thần của Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018, đồng thời tăng cường niềm tin của nhân dân đối với bộ máy công quyền, tạo điều kiện cho sự phát triển bền vững của địa phương trong thời gian tới.
Lê Văn Chưởng
Giảng viên Khoa Nghiệp vụ Thanh tra